ZEYTİNDAĞI- BİZİM İMPARATORLUK

Ülkemizin maalesef Ortadoğu’da “Arap Baharı” adı ile maruf büyük projenin yeniden karılan kartları münasebeti ile önemli roller üstlendiğini anlamaktayız, uzunca bir süredir devlet büyüklerimizin açıklamalarından. Bu münasebet ile çok önce okuduğum ve 1. Dünya savaşı döneminde Ortadoğu’nun nasıl bir girdap olduğunu ve Osmanlı’nın çok önemli eyaletlerini nasıl yuttuğunu anlatan önemli bir kitap vardır, “Zeytindağı” işte onu anımsadım, yazarı ise Falih Rıfkı Atay, malumunuz; yazar, gazeteci ve yazar olarak Atatürk’ün anıları denilebilecek kitaplar da yazmıştır. İttihat ve Terakki’nin önemli simalarından ve 4. Ordu Suriye ve Batı Arabistan Bölgesi Genel Komutanı Cemal Paşa’nın özel kaleminde de yedek subay olarak çalışır, Ortadoğu üzerine bilgisi, ilgisi ve dünya görüşü çerçevesinde ve ölçüsünde gözlemleri olur ve mezkûr döneme yönelik anılarını da mezkûr kitapta toplamıştır. Hafıza tazeleme babında kitabı yeniden okuma ihtiyacı duydum, günü değerlendirme adına çok faydalandığımı söyleyebilirim, okumamış olanlara da öneririm, hatta yanlış hatırlamıyor isem şimdiki Cumhurbaşkanı R. Tayyip Erdoğan’da Başbakanlığı döneminde kitabın okunmasını salık vermişti. Yeri iken söyleyeyim; birçok tespiti konusunda kendisi ile hemfikir değilim, olamam da, emperyalizm ve emperyalist paylaşım savaşı ve de Osmanlının rol ve pozisyonları konusunda ayrı düşündüğüm çok nokta var olmakla birlikte okunmasında sayısız fayda mülahaza etmekteyim, en azından şehirlerin fiziki durumunun tespitidir, yerli insanların davranışları konusunda gözlemdir neticede, artık neden ve sonuçları üstüne de herkesin dünya görüşü dahilinde analiz yapması mümkündür.

“Bizim İmparatorluk” başlıklı bölümdeki gözlem ve tespitlere herkes ittifakla katılır sanırım “Zeytindağı’nın tepesindeyim. Lût denizine ve Gerek dağlarına bakıyordum. Daha ötede, Kızıldeniz'in bütün sol kıyısı, Hicaz ve Yemen var. Başımı çevirdiğim zaman Kamame’nin kubbesi gözüme çarpıyor. Burası Filistin’dir. Daha aşağı Lübnan var; Suriye var; bir yandan Süveyş Kanalı’na, öbür yandan Basra Körfezi’ne kadar çöller, şehirler ve hepsinin üstünde bizim bayrağımız! Ben bu büyük imparatorluğun çocuğuyum. Çıplak İsa, Nasıra'da marangoz çırağı idi; Zeytindağı’nın üstünden geçtiği zaman, altında, kendi malı bir eşeği vardı. Biz Kudüs’te kirada oturuyoruz.

Halep’ten bu tarafa geçmeyen şey, yalnız Türk kâğıdı değil, ne Türkçe ne Türk geçiyor.
Floransa ne kadar bizden değilse, Kudüs de o kadar bizim değildi. Sokaklarda turistler gibi dolaşıyoruz. Kamame Kilisesi’nin Hıristiyan milletler arasında bölünmüş olduğunu bilirsiniz, içerisinin her parçası ve kilisenin her hizmeti bir başka cemaatindir. Bu cemaatler yalnız anahtarı pay edememişlerdir. Anahtar bir hocada durur. Bütün bu kıtalarda biz işte bu hocanın görevini yapıyoruz. Ticaret, kültür, çiftlik, endüstri, binalar, her şey Arapların veya başka devletlerin... Yalnız jandarma bizim idi; jandarma bile değil, jandarmanın esvabı.
Osmanlı saltanatı son bürokrat iken, bürokrasi bile tam Arap, yahut yarı Araptır. Türkleşmiş hiçbir Arap görmedikten başka, Araplaşmamış Türk'e az rast geliyordum.
Arap milliyetçiliği güden Şamlı Azimzadeler, Konya'dan gelme Kemik Hüseyin torunları idi. Halep'in esas familyalarının asılları Türklerdi. Osmanlı İmparatorluğunda itibar, azınlığın imtiyazı olduğu için ve Türk unsuru imtiyazsız olduğu için herhangi bir Müslüman azınlığın çocuğu olmak, Türk olmaktan daha faydalı idi.
Bir Kürt zaptiye çavuşunun kütüğünden gelen Abdurrahman Paşa, dedesi ve babası vergi çaldığı için zengin, Araplaşmış olduğu için de ayan âzası idi. Bu Abdurrahman Paşa, kendi toprağının tamamını ancak harita üstünde görmüştür.
Birinci Millet Meclisi'nde Şer'iye Vekilliği etmiş, Eskişehirli bir Türk hocasının Türkler gibi "ve" demek yerine, Araplar gibi "vua" dediğini belki henüz unutmamış olanlar vardır. Suriye, Filistin ve Hicaz'da:
- Türk müsünüz?
Sorusunun birçok defalar cevabı:
- Estağfurullah! idi.
Bu kıtaları ne sömürgeleştirmiş, ne de vatanlaştırmıştık.
Osmanlı İmparatorluğu buralarda, ücretsiz tarla ve sokak bekçisi idi.
Eğer medrese ve şuursuzluk devam etmiş olsaydı, Araplığın Anadolu
yukarılarına kadar gireceğine şüphe yoktu.
Bizim emperyalizm, Osmanlı emperyalizmi, şu ana fikir üstünde kurulmuş bir hayal idi: Türk milleti kendi başına devlet yapamaz!

Kudüs'ün en güzel yapısı Almanların, ikinci güzel yapısı yine onların, en büyük yapısı Rusların, bütün öteki binalar İngilizlerin, Fransızların, hep başka milletlerin idi. Gür sakalları baharat kokan Dürziler, saçları örgülü Yahudiler, elleri meşin-leşmiş urban ve entarili Araplar, hepsi Türk ordusu Kanala doğru giderken, dar Suriye ve Filistin kıtasında iki safa ayrılmış:

"- Geç yiğitim, geç!" diyordu.
Fakat bir avuç Türk, bütün kıtayı tuttu.
Koskoca çölü, yapı ve bahçelerle donattık.
Geç kalmıştık. Artık ne Suriye, ne de Filistin bizim idi. Rumeli'yi kaybetmiştik.
Bir realite hissi ile değil, bir tarih hissi ile kendimizi zorluyorduk. Anadolu baştanbaşa yapılmak, şehirler, köyler, ev ve tarla zengin olmak, Türkler tamamıyla Batılaşmak ve sonra da Halep'ten Kızıldeniz'e doğru, nüfus, teknik ve sermaye ile taşmak lazımdı. Biz ise Anadolu'yu aşıp Halep kapısını vurduğumuz zaman, bayındırlık ve kalabalık görmeye başlıyorduk. Halep, büyük bir şehir, Şam büyük bir şehir, Beyrut büyük bir şehir, Kudüs büyük bir şehir ve hepsi ağyar idi. Lübnan havası, bize Dobruca havasından yüz kat daha yabancı idi.
Fakat her yere:
- Bizim, diyorduk.
Şam, evimiz kadar bizim, Lübnan bahçemiz kadar bizim... Bu tasarruf ve hüküm hissinin bize damarımızdaki kandan geldiğine şüphe yoktu.
Ve kendimizi otelciye, lokantacıya, hatta posta memuruna anlatmak için yavaş yavaş Arapça öğreniyorduk.
Şam'dan kalkan tren, Medine'ye üç gün üç gecede gider. Medine'yi bile bırakmıyorduk. Medine'siz Türkiye? Bu emperyalizmin intihan demekti.
Ne Medine'si? Bir gün aşağı geçecek bir kıtayı selamlamaya inmiştik. Tren
varken, Adana'dan beri yayan yürümekte idiler. Üç bin kadar zayıf, soluk ve üstü başı yıpranmış Türk çocuğu, yorgun argın önümüzden geçtiler. Biliyor musunuz,nereye gidiyorlardı? Aden'e!
Hâmid'in mısraını hatırlıyordum:
- Nereye gitmek istiyorsunuz?
- Adem’e!
Mısır'ı fethe çıkan Cemal Paşa, Kudüs'te, Şam'da, Lübnan'da, Beyrut'ta ve Halep'te oturduğu zaman, bir işgal ordusunun kumandanı gibi bir şeydi.
Zeytindağı'nın üstündeki Alman yurdunda biz, devenin üstüne merdivenle tırmanmaya uğraşan Avusturyalı subay, otomobilden ürken hecin, hecinden ürken Macar atı, kanalı geçmek için Taberiye Gölü'nde tulum idmanı yapan Sivaslı nefer ve bir boğuk Arap sesi:
- Felyahya!
...İmparatorlukların sanatı sömürge ve milliyet işletmektir. Osmanlı imparatorluğu, Trakya'dan Erzurum'a doğru, koca gövdesini yan yatırmış, memelerini sömürge ve milliyetlerin ağzına teslim etmiş, artık sütü kanı ile karışık emilen bir sağmal idi.

Kıssa ve hisse kabilinden… Değerlendirmeleri olumlu görenlerin Ortadoğu’yu bataklık, görmeyenlerin ise imparatorluk cüzü görmeye devam edebilirler.

SIRA GECELERİ

Bu yılda GAP gezisi kapsamında Urfa’ya yol düşürdük, “Tarihin sıfır noktası; Göbeklitepe” ziyareti ve muhtemel yeni bulgu ve bilgilerin edinilmesi için. Dünyanın bilinen en eski üniversitesi “Harran Üniversitesinde” yürütülen kazı ve araştırma çalışmalarındaki ilerlemeyi görmek ve varsa yeni bilgiler ile donanmak üzere, yeniden Harran, dedik.

Malumdur ki; Urfa, ilkel dinlerden, tek tanrılı dinlere ve onların inançlarına ve bu inançlar ile bağlantılı kültürlerin birbirlerinin içine geçtiği veya birbirleri ile kaynaştığı ya da kaynaşmış olduğu kabul edilen ve de bu sebeple tüm dünyaca bir kültür ve inanç turizminde başkent olması ittifak ile kabul edilmiştir. Tarihi boyunca, birçok hükümdara uğrak yeri olmuş, birçok peygamberin yolunun düştüğü ya da birçok peygamberin doğduğu büyüdüğü yer olmuş, Enbiya’sı, Evliya’sı, Eren’i ve Ermiş’i bol olmuş bir coğrafyadır, Urfa. Sözlü ve bazı yazılı kaynaklar bu bolluğu taaa Hz. Âdem ve Hz. Havva’ya kadar dayandırarak konuya daha da bir başka mistik boyut katmaktalar. Lakin bugün artık sadece Müslümanların ziyaret ettiği bir kent olmanın ötesine geçememiş durumda bir görüntü vermektedir. Bu manadaki gelişmeyi 1993 yılından beri, çok sık olmasa da, yaptığım seyahatler neticesinde bizzat müşahede etmiş bulunmaktayım, artık bunda nelerin çok etkili olduğu sarih olmakla birlikte bu yazının konusunu teşkil etmemektedir. Hayatın; fazlaca direnemeden, kapitalizmin dayattığı kurallar manzumesi dışında hiçbir şeyin hayatiyetine devam edemeyeceği bir hale evrilmesinden, her şeyin aşırı ticarileşmesinden ve de her şeyin içinin külliyen boşaltılmasının adeta tek seçenek haline geldiği bu noktada daha ne beklenebilirdi. Üstüne üstlük çok seslilik diye diye tepinir iken bir anda tek seslilik dayatılınca, tablo da çok sürpriz gelmiyor açıkçası. Neyse fazla uzatmadan başlıktaki konuya geçelim. Maalesef, tüm benzer geleneksel oluşumlar gibi “Sıra gecesi” de bundan nasibini almış durumda, olabildiğince ticari, olabildiğince tektip ve olabildiğince içi boşaltılmış.

Bilindiği üzere; “sıra gecesi” bize uzun yıllardır TV ekranlarında, başta Tatlıses gibiler aracılığı ile ve filmlerde gösterildiği gibi, genç-yaşlı bir grup türkücünün ya da çalgıcının yanyana sıralandığı, tek tip giyindiği diğer yanda da “çiğ köfte” yoğuran bir abi tablosu olarak taktim edilmiştir. Bakmayın siz, uzun yıllardır bunun böyle takdim edildiğine, bu tablo bu günlerin hazırlığını yapan toplum mühendislerinin çizdiği tablonun bir parçasıdır. Hani diyorlar ya, hayatın her saniyesinin tanzimi, ahada o… Yoksa; “sıra gecesi”, yanık sesli yerel türkücü abinin Allah vergisi hançere kabiliyetini ibraz ettiği, akan terinin yamağı tarafından pasa silinen çiğ köfteci abinin kan-ter içinde köfte yoğurduğu, yan yana sıralanmış figüran olma özelliği taşıyan abilerinde pasa alkış ile “şappi, şappi” diye alkış ile şarkıya katıldığı, sonra da “mırra” içilen bir tören olsa idi emin olun ki ünü ya da kalıcılığı olsa olsa “asri dünyanın” gün yapan ablalarının ki kadar kalıcı ve meşhur olur idi… Tarihi henüz herhangi bir yazılı kaynak ile belirlenemeyen ama çok eskilere, hatta rivayete göre “ipek yolu” kültürü olmaya kadar dayalı eski bir gelenektir, sıra gecesi ve konusu diğer coğrafyadaki gelişmelerin, olayların aktarıldığı, ama mutlaka edebiyat ve edebi eser ve şahsiyetlerin konu edildiği, müzik ile de fiziki ve ruhi istirahat tesis ve temin edilen sosyal ve kültürel bir aktivitedir. Ayrıca sosyal ve kültürel bir disiplin olan “sıra gecesi” öyle herkesin elini kolunu sallayarak gelip katılabileceği, ilaveten öyle son derece asri mekanlarda, milletin cebinden parasını almak için tanzim edilmiş gösterilere, ne kadar çok müşteri o kadar çok para ve ne kadar çok servis o kadar çok para haline dönüşür ki, maazallah, bu işin pirlerinin kemikleri sızlar mezarlarında. Bu hale getirilmiş törenler olsa olsa gazinolardaki “fasıl gecelerine” döner, herkes kafasına göre katılır, haydi geçmiş olsun. Oysa sıra gecesi, geçmişi ve geleneği itibari ile 8-10 kişilik gruplar halinde belli periyotlarda, ikram edilecek şeylerin davet sahibinin ikram ifratına ve yarışına sebep olmaması hasebi ile tamamen önceden tespit edilmiş olan menülerle, konuşulacak konuların ağırlığına göre grup olarak kabul edilecek yeni katılımcılarla, tarihi, kültürel öneme haiz şahsiyetlerin, hayatını, önemli sözlerini, sözlerin söylenmesinin hayati mesnetleri ve bunların kıssaları sonucu sözlü edebiyatın müthiş örneklerinin sergilendiği, başka yörelerden katılmış seyyah ya da katılımcıların kendi yörelerine ait şiir, destan, menkıbe ve müziklerini takdim ettiği, kıraat etme, uylaşma ve uzlaşma üstüne, sofistike bir toplantı olmak durumundadır. Mesela, sıra gecesinin hitamı faslından, bir “mırra” ikram, içme ve boş fincanı iade etme faslı var ki, bunun bile anlatımı, sıra gecesinin neden ticarileşemeyeceğini ve dar gruplar dışında yapılamayacağının enfes örneğidir. Hazırlanışı gerçekten özel bir durum olan “mırra”, servisi yapan kişi tarafından tek fincanda herkese sıra ile ikram edilir, ikram edilen kişinin geri çevirme lüksü olmaz ve tek seferde (yudum) içilir, fincan asla yer konmaz sadece servisi yapan kişiye iade edilir. Tek fincandan içiliyor olmasının da izahı; insanlar arasında bir eşitlik ve ayrım yapılmadığının ifşa ve ihyası ve de ihdası ile kibrin, gururun ve burun kıvırmanın olmadığı bir ortam tesis edilme beklentisidir. Bu ritüelin bile sıra gecesinin ne kadar kapalı ve mahdut olduğu ya da olması gerektiği konusunda yeter ve gerek şart oluşturmaktadır, bence. Evet, sadece eğlenceye indirgenirse maazallah rakipleri arasına behemehal Konya taraflarındaki meşhur “bağlar alemine” döner.

Peki; şimdi Urfa ziyaretçilerine sunulan “gezi programları” içerisinde yer alan sıra geceleri bu şartların hangisini yerine getirebilir ki, kocaman bir hiç… Son katıldığımız sıra gecesi de aynı kapsamdan oldu, ama inanıyorum ki turiste sunulan her yerde de aynısı olmakta, tam bir sünnet düğünü edası ile tanzim edilmiş olmanın ötesine geçemedi. Tıpkı meşhur sünnetçi Kemal Özkan’ın toplu sünnetleri gibi, farklı coğrafyalara ait farklı insanların oluşturduğu gruplar, farklı müzik anlayışları olan gruplar, yerel olanları da vardı ama ağırlıklı yerelden uzak türküler eşliğinde hatta müşteri velinimetimizdir arka planlı akli fokuslanma ile İzmirlilere kıyak “İzmir’in dağlarında çiçekler açar” a ve sonra da “de haydi piste”, göbek havalarına kadar bir tablo. Allah selamet versin. Burada aracı olan seyahat firmasının kusuru var mı, varsa da cüzi. Çünkü toplum koro halinde bu cinnete ortak, illa da turizm, illa da para, kültür ise bu işin sosu… Sıra gecelerinde, folklor ekiplerinin ne işi olur allasen, ama var. Bu gelenek te maalesef popüler kültüre yenik düştü… Çiğ köfteyi hijyen adına eldivenle yoğurttur, mırrayı tek fincanla içir, işte teslim olduğumuz tenakuz.

 

 

KIRGIZİSTAN

Geçen yazımda kaldığım yerden devam ediyorum, Kırgızistan üzerine… Bishkek demiş idim etrafında “başı duman pare pare”nin kar ile de kaplı versiyonu Tien Shan (Tanrı) Dağları, baktığınız yere göre değişmekle birlikte harika manzaralar oluşturmaktadır, kâh kar kaplı tepeleri kâh yeşile kesmiş ormanları ile. Hiç bilinmez ya da sadece ilgilileri bilir “Dağcılık sporu” için en az, bilinen dağlar kadar, dağcılar tarafından tercih edilen bir bölgedir. Gerçi bu seyahatimizde zaman olmaması nedeni ile gidememiştik ama oralarda çalıştığım dönemlerden bilirim dağcılık sporunun fazla bilinmeyen ama önemli merkezlerinden biri olduğunu mezkûr dağların. Bir tarafı ile taaa Everestlere kadar ulaşan, Kunlun ve Karakunlun, Mug dağları ki dağcıların bir kısmı tarafından buzulların babası olarak bilinen buzulu ile tanınır ve Pamir platosu ile Afganistan Savaşından bilinen meşhur Fergana vadisi ile Hazreti Muhammed’in de ziyaret edip dua ettiğine inanılan Süleyman Dağı ilaveten inanç turizmine açıktır. İlgililerine ve meraklılarına tarihi bilgiler ile birlikte harika bir atmosfer oluşturacağına çok eminim, bu coğrafyanın. Jengish Chokusu (Cengiz Çıkışı) Tien Shan (Tanrı) Dağlarının en yüksek tepesi olup 7.439 mt dir ve Issık Kul’un güney doğusunda bulunur ve 8.848 metre yükseklikte olan Everest Dağı ile yarışır.

Kırgızistan; Orta Asya’dan gelen atalarımız için, Doğusunda Uygur Bölgesi, Kuzeyinde ve Batısında Türkistan olmak üzere bir merkez oluşturmaktadır, neredeyse tüm bölgenin ne kadar su potansiyeli olduğunu bilen birisi olarak bize anlatılan ve yaşanıldığı söylenen büyük kuraklık nedeniyle büyük göçler olmuştur hikayesine oldum olası hep gülümseyerek bakmışımdır. Tamam, bugün Türkmenistan neredeyse tamamen çöl, Kazakistan’ın Güneybatısı çöllerle kaplı bulunmakta olup mezkûr iddiaları sadece buralar desteklemektedir. Anlayacağınız benim açımdan atalarımızın Orta Asya’yı su kıtlığından terk etmiş olma fikri çok doğru görünmemekte, tüm dünyadaki kavimlerin daha çok yeni yerler fethetme hülyalarının gerçek kılınması isteğinin ön planda olmasıdır. Çünkü “su kıtlığı başladı, kalk gidelim” tarzı bir göç söz konusu değildir, yüzyıllarca süren bir göç söz konusudur. Nereden mi bu kanıya kapıldım; her tarafın nehir, dere ve göllerle dolu olmasının yanında, Divan-ı Lügati’t-Türk’teki bir haritaya göre Bishkek’e 70 km mesafede bulunan ve Karahanlı’ların başkenti olan ve son derece sulak ve verimli ovanın tam ortasında yer alan “Balasagun” kenti aynı zamanda Orta Asya Türk illerinin de başkentidir. Diğer taraftan Özbekistan’ı adeta bir ovaya çeviren ve boydan boya sulayan “Pamir ve Hindukuş Dağlarından” doğan Amuderya (Ceyhun) ve Siriderya (Seyhun) nehirlerinin arasındaki “Mavera-ün nehir” adlı mümbit topraklarının bulunuşunu izah etmekte müşkülata düşeriz ki bu bölge bugün Özbekistan, Kazakistan ve Türkmenistan sınırları içinde kalmaktadır. Neyse bu konu yine çok iyi bilebileceğim bir konu olmadığından işin izah ve tarifini uzmanlarına bırakarak yine gördüğüm yerleri anlatma işine döneyim.

Evet, Orta Asya Türk illerinin merkezi sayılan “Balasagun” kenti, bugün için maalesef sadece gözetleme kulesi ve minare olarak kullanılmış “Burana Kulesi”nden ibaret durumdadır. Orta Asya mimari özelliklerini ve malzeme tercihini tam manası ile yansıtan mezkûr kulenin ana malzemesi kerpiç (klasik tuğla) olup cephede labirent desenler kullanılmış ve yer yer de süs kemerleri yerleştirilmiştir. Kulenin yazılı bilgilere göre orijinali 46 metre iken depremler ve diğer sebepler ile yaklaşık 20 metresi yıkılmış ve günümüze 25 metrelik bölümü ulaşmıştır. Kulenin tepesine çıkabilmek için yerden yaklaşık 12 metrelik bir metal döner merdiven yapılmış, merdivenin çıktığı yükseklikten kule gövdesine beton bir platformdan ulaşılmakta olup böylesine değerli bir anıta hiç de yakışmayan hatta karamizah bir görüntü oluşmuştur. Kuleye girilen yerden itibaren kule içinde çok dar ve basamak yüksekliği bir hayli fazla olan ve genişliği ise bir hayli dar olan ve inen ile çıkan birilerinin karşılaşması halinde yol vermede büyük zorluk yaşanan bir merdivenden çıkılmakta olup çekilen tüm zorluk zirveye varınca Tien Shan Dağlarının muhteşem manzarası ile bir anda unutuluyor. Tıpkı Selçuklu İmparatorluğunun başkenti Merv’de (Türkmenistan Mary kenti) olduğu üzere kentin eski halinden geriye bir şey kalmamış burada da, şehrin geçmişine yönelik olarak arkeologların ve tarihçilerin görüşlerine bağlı kalarak tasvirler ve görüşler oluşturulmaktadır. Gerçi Merv’de Türkiye Cumhuriyeti’nin büyük katkı ve destekleri ile Sultan Sencer medresesi restore edilmiş durumdadır ama duvarın kerpiç olunca sonucun da bu oluyor işte. Balasagun kompleksi içerisinde oluşturulan bir küçük müze bulunmakta olup gerek buradan gerekse de başka yerlerde bulunmuş kalıntı ve parçalar da burada sergilenmektedir. Türkçenin gelişimi ve bugünlere kadar aktarılması konusunda en önemli eserlerden biri olan “Divan-ı Lügat’it Türk” burada yaşayan Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alındığı bilinmektedir. Ayrıca devlet adamlarının niteliği, birey, toplum ve devlet ilişkileri ve bunların düzenlenmesi üzerine kaleme alınmış “Kutadgu Bilig” adlı eser Balasagunlu Yusuf Has Hacip’e ait bir eser olup Müzede farklı dillerde basılmış birkaç nüshası sergilenmekte olup benzerleri ise yandaki satış ofisinden temin edilebilmektedir.  Yine kompleks içerisinde eski Türklerin dini “Şamanizm” öğretisi uyarınca ölen savaşçıları ya da öldürdüğü savaşçıları sembolize eden mezar taşlarının ki o dönem adları “balbal” olarak bilinirdi yüzlerce örneği sergilenmektedir. Gerçi Kırgızistan’ın diğer bölge ve dönemlerine ait başta Arapça olmak üzere çeşitli dillerde yazılmış ya da çeşitli figürlerin bulunduğu taşlarda sergilenmekte ama asıl dikkat çeken “kadın balballarının” da bulunmasıdır.

 

Evet Kırgızistan ile ilgili yazamadığım birkaç konu daha var, bunları da yazmaya devam edeceğim.