KÖSTE

 

Şehir, köy, mahalle, sokak ve cadde isimleri neden değiştirilir, ne menem bir iştir bunu bir türlü anlayamam… Şüphesiz yetki sahiplerinin bir muradı ve meramı vardır bu kabil yetki kullanımlarından.

Şimdi şöyle düşünelim, bir “yerleşim yeri” kuruluyor yüzlerce yıl önce burası sadece bir mimari öge iken onu kuran yaşatan ve parçalarını tanımlayan ve tamamlayan “yerin” coğrafik, topoğrafik doğal halinin esas belirleyici olması yanında, eklenen her yapı ve imalat kısacası her öge kimlik ve ruh oluşumda son derece tesir edicidir lakin illaki “insan” olmazsa olmazdır. İnsan, orayı isimlendirir, orayı korur ve geliştirir, değerini artırır, hülasa tüm mezkûr fiziksel mekânlar insanın izafi tarifi ile karakterize edilir. Coğrafyanın insanı şekillendirdiği kadar insanın da doğa üzerindeki tesirleri yadsınamaz. Bu karşılıklılığın dengesi içerisinde “mekânlar” oluşur ve “kentlere” dönüşür.  Bu tasarım, gelişim ve dönüşüm süreçlerinde kentsel kimlik ve nihayetinde de insanlar açısından oluşan en önemli insani miras kabul edilebilecek “anılar” buradan da toplumsal hafıza oluşur, tüm bu toplumsal hafızaların kayıtlı kuyutlu bilgiler, çizimler, master ve kati planlar, vakalar ve doğal hareketler olarak kayıt altına alınması da tarihi oluşturur ve ceman kent kimliği ve kültürü denilen “kentsel hafıza” ortaya çıkar. Bu bütüncül tanımlamanın her bir nüvesi “mütemmim cüz” kabul edilerek itina ile kullanılmalı ve korunmalıdır, bana göre…

Esasen, değişikliklerin bugün bu yoğunluk ile karşımıza çıkması ya da hayatımıza dayatılması yetki sahiplerinin ne kadar tavizsiz, katı ve hoşgörüsüz bir değerlendirme yaptığı ile ilgilidir, bana göre… “Yetki bende” çocukluğu ile kentsel objeler yıkılabiliyor ya da yer değiştirebiliyor, sokak isimleri değiştirilebiliyor, sokakları genişletiyorum numarası ile korunması gereken sınıflandırma ve derecelendirmeden azade tutulan ögeler külliyen yok ediliyor, yapıların çok uzun yıllara dayalı kullanım özellikleri değiştiriliyor ya da külliyen iptal ediliyor, bu listeyi bu manada uzatmak mümkün lakin tek mümkün olmayan muktedirlerin değişmezliğinin tespitidir. Kabiliyet ve mahareti “tükürürüm böyle sanatın içine” cehaletini, rezaletini, hoyratlığını ve nobranlığını aşamayınca kendisinden önce tercihi yapılmış hiçbir şeyin önemi kalmamaktadır, katli vaciptir, yıkın yakın gitsin… Belki de tıpkı gâvurdan ele geçirilen kentlerin 3 gün, 5 gün yağmaya bırakılması zihinsel alt yapısı ile bakılmakta tüm bunlara, netice-i kebir… 

Bugünlerde okuduğum “Bir Dinozorun Gezileri” kitabında Bodrum’daki Müskebi, Kefaluka, Farilya, Salmakiz adlarının terk edilip yerine Ortakent, Akyarlar, Gündoğan, Bardakçı adlarının verilmesine denk gelince hüzünlendim… Bu değişikliği önerenler ve gerçekleştirenlerin başı göğe ermiştir gayri… Tıpkı, ne çağrıştırdığından ziyade, kentsel kimliğinin “Cumaovası” olmasından ötürü bildiğimiz kentin bir gecede “Menderes”e dönüştürülmesi, üstelikte “Cuma’yı” kutsallayan bir zihniyetin temsilcisi muhterem tarafından bir anda gerçekleşmiş olmasından ötürü hüzünlendiğim gibi. Dini bütün bir zat olduğunu sabah-akşam bulduğu her fırsatta adeta kafamıza vurarak beyan edip Osmanlı’nın çok önemli bir savaşı öncesi yerel orduların merkez ordusu ile buluşup hareket öncesi hep beraber “Cuma namazı” eda ettikleri yer manasında bilinen yeri, ne sabık başbakan ne de coğrafi manadaki Menderes ile hiçbir alakası olmamasına rağmen aynen ve hemen dönüştürüverdiler… Benim bugün eski havasından, görüntüsünden ve estetik zenginliğinden çok uzaklarda olan ve şu anda yaşadığım sokak, ahir ömrümde; Sü El Maksud Efendioğlu Sokağı, Nazmi Keskin Sokağı, Şehit Teğmen Ali Rıza Sağırbay Cad., 1034 sokak vs. vs. gibi bir dolu isim ve numarayla anıldı, ama benim gönlümde hala kendisi ile ilgili kısıtlı bilgilere sahip olmama rağmen burayı yansıtan en güzel ve dolu görünen isim ise; Sü El Maksud Efendioğlu Sokağı’dır. Üstelik sokağa ismi verilen kaymakamı ne tanırım, ne de akrabalığım vardır, adamcağız burada görev yapmış ve görevi döneminde bir trafik kazasında vefat etmiş nihayetinde adı sokağa verilmiş, hepsi bu… Mesele bundan ibaret…

Suudi Arabistan da çalıştığım dönemde gözlemlemiş idim, Cidde ve Riyad gibi büyük ve önemli kentler dışında adresleme yapılmadığına... Kimliksiz ve kişiliksiz meydanlar, caddeler, sokaklar ve evler… Esasen mimari de buradan nasiplenmiş farklılıkları bile anlaşılamaz durumda güdükleşmiş ve tekleşmiş vaziyette donmuş kalmış, bana göre… Suud’lara göre ise ben doğru düşünmüyordum, takdir kendilerinin şüphesiz lakin ben hala aynı şekilde düşünmeye devam ediyorum… Biliyorum ve inanıyorum ki; isimlerin, cisimler üzerinden algı ve imge yaratmadaki tesir ve bellek oluşumuna katkısı hiç düşünülmez bu değişiklikler yapılırken…

Evet, tüm bunlardan mülhem, güzelim “Köste” adı ile maruf köyümüzün bir anda “Dalyan’a” dönüşmesi beni tüm diğer değişiklikler gibi oldum olası olumsuz etkilemiştir. Mezkûr Köyün ad değişiklikleri ile ilgili “Tarih Boyunca Çeşme” adlı kitabında İsmail Gezgin Hoca nasıl kaleme almış. “Osmanlı döneminde Köste olarak bilinen Dalyan, bölgede en çok isim değiştiren yerleşim olmuştur. Bu yerleşime Rumlar tarafından verilen en eski isimlerden birisi Hagia Paraskevi olup Paskalya öncesindeki son Cuma günü anlamına gelmekteydi. Dalyan’ın Osmanlı belgelerinde Köste olarak anılmasına rağmen, Rumların gidişinden sonra buraya yerleştirilen Müslüman nüfusun bu isimden rahatsız duymaya başladığı halen anlatılmaktadır. Bu nedenle tam olarak tarihi tespit edilmese de 1960’lı yıllarda Köste’nin ismi köyün etrafında yoğun biçimde bulunan bir taş cinsi nedeniyle Demirtaş olarak değiştirilmiştir. Ancak deniz kenarında ve denizin içeriye girmesiyle oluşan muhteşem doğaya uymadığını gören Köste sakinleri bu ismi hiç benimsememişlerdi. Bu nedenle birkaç yıl sonra köye daha yakışan bir isim olan Dalyan denilmişti.” Hoca yine aynı eserinde bugün Dalyan olarak bilinen köyün antik adının “Embaton” olduğunun tespit edildiğini beyan etmektedir. Hoca bir başka yerde ise; Hacıbeis’in yayınlanmamış bir eserinden bahisle ve ona istinaden, “Köste halkı hayatlarını daha ziyade uzun deniz seferleri yapmakla kazanırlar, dağlık, taşlık bir yerde kurulmuş olan Köste’de bıraktıkları aileleri efradını, böylece dışarıda kazanıp getirdikleri para ile geçindirirlerdi” şeklinde nakletmektedir. İsmail Gezgin aynı kitabında yine Hacıbeis’ten alıntılayarak, “Çeşme’ye 3 km mesafede tümü balıkçı 5.000 nüfuslu bir kasaba olan Aya Paraskevi bulunmaktaydı. Yunan balıkçılığı bugünkü büyük gelişimini büyük ölçüde Çeşmeli balıkçıların büyük yeteneğine borçludur.” diye aktararak lokasyon ve maişet tarifi de yapmaktadır. Sonrasında mübadele için de bir destinasyon olan Köste için yine aynı eserinde konu ile ilgili enteresan bir şey aktarmaktadır, “Yerleşecekleri yerlere gelen muhacirlere iskân edecekleri evler gösteriliyor ve buralara yerleştiriliyorlardı. İlk ev ücretsiz veriliyordu; ancak isteyen ikinci bir ev daha alma hakkına sahipti. 5-10 lira karşılığında eve sahip olanlar, yerel yönetimin teşviki ile bu evleri yıkmak zorundaydılar. Köste’ye yerleştirilen nüfusun ikinci evleri hızla yıkması nedeniyle, şirin bir yerleşim olan Köste, kısa sürede kimliğini değiştirmeye başlamıştı. Rum göçünden önce 950 hane olan köy kısa süre sonra, 1940’larda, 54 haneye düşmüştü.”

Geçmiş ile tüm bağların koparılması arzusu mudur, toplum mühendisliğinin yeni bir boyutu mudur, tüm bu değişiklikler bilemiyorum… Bir de bu manadaki isim değişikliklerinin kamuoyu nezdinde “beğenilmek-beğenilmemek” ya da “kabullenmek-kabullenmemek” ikilemleri arasına sıkıştırılıp istatistiki değer haline getirilme çabası yok mu, evlere şenlik… Ya kardeşim, nesiller değişiyor, resmi makam ve otorite dayatması devam ediyor hepsinden daha mühimi “sınırsız tekrarlayarak” alıştırılıyor ademoğlu, ne gam, ne keder… Ver mehteri gitsin durumu yapmayın Allahaşkına… Sadece isimler mi değişiyor, değişiklik başlamış iken hemen her şey değişiyor, idari bölünme değişiyor, fonksiyon değişiyor. Haydi, güzelim “Köste Köy” oldu, Dalyan Mahallesi, mesut oldunuz mu? Mesela “Alaçatı Nahiyesi, Belediyeliği” oldu Alaçatı Mahallesi… Memnun musunuz? Mutlu musunuz? Başınız göğe erdi mi? Gerçi her ne kadar isimler değiştirilse de halk birkaç kuşak boyunca yerleşim yerini eski adıyla anmaya devam ediyor lakin resmi gerekler bu süreyi kısaltıyor galiba da diğer taraftan…

 

SAATLERİ AYARLAMA ENSTİTÜSÜ

Hayal dünyasının gerçekçi anlatımına saat ve onun manası zaman kavramı üzerinden başrollerini Hayri İrdal ve Halit Ayarcı adlı kahramanların üstlendiği, bir tarafı ile metafizik eğilimleri diğer tarafı ile Canım Yurdumun değişim ve dönüşümünün aritmetik ortalamalarına dayalı bir roman “Saatleri Ayarlama Enstitüsü”…Ziyadesiyle beğenenleri olduğu kadar zor okunan ve zaman kaybı olarak değerlendirenlerin de olduğunu biliyorum. Ben ise ziyadesiyle beğenenler safında yer alıyorum. Mecaz-ı mürsel ahfadından mekânın “saat”, saatin ilerleyişinin “zaman”, saatin ve zamanın ayarının da “insan” ve de insanın da metafizik ve diyalektik boyutu olduğunun tebarüzü mezkûr roman ironik anlatımın önemli bir örneğidir. Halit Ayarcı ismi üzerinden modernleşmeye koşut gelişen üfürükoloji ve üçkağıtizm ve de parlak aynı zamanda sitayişkâr toplumsal karşılıklarının zirve yaptığı bu roman günümüze de bir boyut açıyor sanki hayalin büyüklüğü ve pazarlanması teknikleri açısından… Romanın edebi, kültürel, tarihsel, sanatsal eleştirisini konunun uzmanlarına bırakarak bendeki etkisi ve mirası üstüne geçmek istiyorum.

Deyim yerinde ise, hayatı boyunca “bir kazmaya sap olamamış” ve hayat rüzgârının oradan oraya sürüklediği nispeten silik ve geride duran kahramanın, hayatın bir başka tarafını temsilen de girişken ve hayalleri büyük ve sınırsız temsilcisinin birbirlerinin mütemmim cüzü misali gerçekleştirdikleri “Saatleri Ayarlama Enstitüsü” ve debdebeli hayat ve gölgeleri, günümüz dünyasındaki silik çoğunluk ve uyanık azınlık organize işleri, hem de karşılarında ciddi ve ahlaklı eleştiriye rağmen aldıkları alkış… “Parmağım kör gözüne” misali yaşananlar karşısında insanların yalana mütemayil halleri ile gerçekler karşısında dilsiz şeytan halleri takınmasının dayanılmaz ve yakıcı vaziyeti dün de bugün de var ve maalesef gelecekte de âdemoğlunun başının belası olmaya devam edecek gibi görünüyor. Kurgulanan planın şöyle ya da böyle bir öznesi ve aşaması için pazarlama misali babından mezkûr baltaya sap olamamış muhteremin takdimini bir diğer başrol oyuncusu Doktor Ramiz şöyle yapıyor; “İlm-i menafiü’l-aza, ilm-i sima, ilm-i simya, ilm-i havas, ilm-i cifr, ilm-i sihr, ilm-i huruf… Elinden her şey gelir… Eski tababet bile. Geçen günü bir teşhis koydu, ben bile şaşırdım!” El cevap ise; “Doğru idi, beş senedir, Seyit Lütfullah repertuarını tekrarlayarak, insanları aldatmakla geçiniyordum.”

Toplumsal gelişmeyi ve modern hayatı hedefleyen yönetimlerin ve ona direnen unsurların karşıtlığı üstünden, inanılmasa dahi ali menfaatler uğruna “ver mehteri” tarzında geniş çaplı ve destekli inandırma kampanyaları neticesinde gelişim ve modernleşmeye katkıları asla ve kat’a tartışılamayacak kadar manasız kurumların bile ne kadar mühim ve elzem olduğuna kani olmanın sergüzeştidir, aynı zamanda tüm bu anlatılanlar… Kendisine buyurulan lüzumsuz ve manasız görevleri tereddütsüz yerine getirmek, yerine getiriyor iken sorguluyor gibi yapmak, yaşanılan duygu ve mantık bulanıklığı sürecine rağmen sadece kendi durum ve vaziyetini önemli görmek ve “dilsiz kör şeytan’a” yatmak davranışının tezahürü de aynen bugünküne benzer surette Tanzimat’tan Cumhuriyete intikalinin de portrelerinin resmi geçididir adeta… Umarsızlığın, çaresizliğin, yalnızlığın, itilmişliğin, savrulmuşluğun, kakılmışlığın hatta tedaviye muhtaçlığın mezkûr ahval ve şerâiti içinde birden önüne çıkan fırsatı belki de çaresizlikten lakin ıskalamadan fırsat içinde önerilen role münhasıran, devamlı suflelerle ilerleyen Hayri İrdal ile “bir hiç’ten bir başka hiç’in” nasıl yaratılabileceğinin muhteşem örneğini veren Halit Ayarcı’nın sembolize ettiği toplumun mazisinden istikbaline uzanan manzara-i umumiyesidir yaşananlar… Bir tarafı ile Cumhuriyetin hedeflediği yeni profilin fikriyatı, ahlakı, sosyal görüşleri, sanat ve kültür anlayışı, politik görüşleri ve tercihi, ticari teşebbüs ve çabaları sonuçları itibari ile tüm bu dünyevi faaliyetlerindeki isabeti ya da isabetsizliğinin başka bir deyişle başarısı ya da başarısızlığının uhrevi dünyasına yansımalarının kişisellikten toplumsallığa tahvilinin de bir tahlilidir anlatılanlar. Tüm bu ahval ve şeraitten mütevellit okunmadı ise eğer bu kitap mutlaka okunmalıdır.

“Bu gece fena olmayacak gibiye benziyor. Vaatkar, demek istiyorum. Bakın Hayri Bey, ben karar verdim, beraber çalışacağız bundan sonra. Onun için anlaşmamız lazım. Realist olmak hiç de hakikati olduğu gibi görmek değildir. Belki onunla en faydalı şekilde münasebetimizi tayin etmektir. Hakikati görmüşsün ne çıkar? Kendi başına hiçbir manası ve kıymeti olmayan bir yığın hüküm vermekten başka neye yarar? İstediğin kadar uzatabileceğin bir eksikler ve ihtiyaçlar listesinden başka ne yapabilirsin? Bir şey değiştirir mi bu? Bilakis yolundan alıkor bu seni… Kötümser olursun, apışır kalırsın, ezilirsin. Hakikati olduğu gibi görmek… Yani bozguncu olmak… Evet, bozgunculuk denen şey budur, bundan doğar. Siz kelimelerle zehirlenen adamsınız, onun için siz eskisiniz, dedim. Yeni adamın realizmi başkadır. Elinde bulunan bu mal, bu nesne ile, onun bu vasıflarıyla ben ne yapabilirim? İşte sorulacak sual…”

İşte realizme yönelik tarif ve kapsam ve dolayısıyla bakış… Realisti eski olmakla itham edersin, olur biter… Hatta bu ithamı artan şekilde sık ve mümkün olduğunca abartarak tekrarlarsan, sonuç büyük yığınların inanacağı hale gelir… Diğer taraftan bugünde olabildiğince yaygın tartışılan intihal ve algı oluşturma ve yönetme romanın bir diğer eksenidir. “Ayar saniyenin peşinde koşmaktır” sloganı metaforundan hareketle yaratılan ve yaşatılan “sloganizm” sayesinde bir şey bildiği varsayılan zevatın, “Hayri Bey siz bir harikasınız. Öyle bir şey buldunuz ki… Tam çalar saat gibi konuşup susacak insanlar, değil mi? Plak insan… Harika!” alkış ve tezahüratları ile taçlandırılmış hale dönüştürülmesidir, elhamdülillah… Gerçeklerin sanal, sanalların gerçek kabul edildiği dünya… Yalan ne kadar sık tekrarlanırsa ve büyük olursa o kadar çok inanan olur umdesinin tezahürü…

Esasen de; “Saatleri Ayarlama Enstitüsü” memleketin tüm saatlerinin aynı ayarda teminini mucip, “toplum mühendisliğinin” emekleme çağının bir tezahürü olup bugün aynı uğraşta gelinen nokta bir ordinaryüslük seviyesidir, maşallah… Fonksiyon açısından gereksizliğin zirvesi kabul edilebilecek “Saatleri Ayarlama Enstitüsü”nün bizatihi kendisi dururken ilaveten yanına “saatleme Bankası”, “Saat Sevenler Cemiyeti” vs. gibi metaforlar ile sanki taa bugünlere fokuslanıp gereksizin diğer gereksizlerle gereksiz bir şekilde desteklenmesi gereksizliği, muktedirlerin bekasının terekesidir.

Hayal satmak bir başka uzmanlık alanıdır, şüphesiz… Peki, adam satıyor da sen niye satın alıyorsun derler adama, evet, adama… Devekuşu Kabare Tiyatrosunun bir klasiği sayılacak “Geceler” oyunundan bir replik ile bitirelim; “insanların rüya görmesini engellersen maazallah gerçekleri görmeye başlarlar”.

NİYAZİ BERKES, FAY KIRBY ve UNUTULAN YILLAR

“Kanadalı Kadın” namı ile maruf, Fay Kırby Çeşme Çiftlikköy’de yaşamış ve etrafına ciddi manada faydalı olmuş “Köy Enstitüleri” üzerine yurt dışında yayınlanmış ciddi çalışma yürütmüş birisidir. Şüphesiz ki, Köy Enstitüleri üzerine yurt içi ve yurt dışı bildiğimiz ve bilmediğimiz çok yayın bulunabilir lakin okuduklarım hatta bildiklerim içerisinde duygusal ve ideolojik bir didiklemeye tabi tutulmadan son derece bilimsel kriterlere müstenit önemli bir doktora tezi olarak hazırlanmış bilahare de genişletilerek kitaplaştırılmış önemli bir kitaptır, Fay Kırby’nin yazdığı “Türkiye’de Köy Enstitüleri” kitabı…

Fay Kırby’yi tanıdığım dönemde Çiftlikköy’e gelmiş bir “Kanadalı Kadın” olarak bilirdim, o kadarını biliyordum… Kendisini, en belirgin özelliği kurşuni saçları, kalın camlı gözlükleri ve yine yanlış hatırlamıyorsam gördüğüm araba süren ilk kadın olarak Volkswagen minibüsünü kullanışı ile dün gibi hatırlıyorum. Kanadalı Kadın, bugünden baktığımda, sanki yalnızdı ya da kendisini yalnız hissediyordu ya da fazlaca temkinli idi, şüphesiz kolay değil ülkesinden uzakta olması insanın ama görebildiğim bu ruh halini, yaşama cesareti ve paylaşımcı ruhu ve de etrafına faydalı olabilme isteği ile fazlası ile kapatıyordu. O tarihlerde çok fazla bilemediğim ama sonradan okumalar ile edindiğim bilgilere göre kendisi, tüm dünyada olduğu üzere Canım Yurduma da Marshall planı çerçevesinde gönderilen, özel eğitimli, toplumsal hareketleri ve gelişmeleri izlemek ve sosyolojik ve tarihsel araştırmalarda bulunmak gibi görevleri olanlardan birisi imiş. Gerçi, “Köy Enstitülerinin deneysel başarısını” tezinde detayları ile anlatan Fay Kirby, hem kendisini donatıp ve formatlayıp ulvi görev ile gönderen uluslararası kurum ya da kuruluşları, hem de onların canım yurdumdaki dâhili bedhahlarını büyük hayal kırıklığına uğratır ve tam da bu yüzden de siyaseten ve sosyal olarak aforoz edilmiştir gayri… Tüm yalnız görüntüsü ve kırgınlığına rağmen, hayata bağlılığı ve enerjisi müthişti diye hatırlarım. İlerleyen zaman içerisinde kendisine verilen görevin gereğini yerine getirmeyince, olanlar olur, artık harici ve dâhili bedhahlar, devreye iyi saatte olsunları sokar, duruma göre bazen CIA, bazen de KGB ajanlığı ithamları ile sürekli bir rahatsız etme, sorgulama ve araştırma fasılları açılır, tıpkı benzerlerine olduğu gibi… Pek tabii ki, itaat edip görev yapsa rahat edecek ama bu kelamın daha icat edilmediği günlerdir ve kerametinden kendisi de hiç faydalanamamıştır. Yazdığı kitabı KGB sufleleri ile yazdığı, olmadı o zamanki eşi Niyazi Berkes’in yazdığı gibi uyduruk tevatürlere inanılmaması gerektiği sonraki çalışma ve ilişkilerden de anlaşılmış görünmektedir, hatta daha da abuk olarak kitap CIA tarafından yazılmıştır gibi iddialar da duymuştum… At çamuru kalsın izi, nasıl olsa bu fani dünyada kimin söylediğine bağlı her türlü yalanı en doğru gibi yutturma kabiliyeti ve becerisine sahip muktedirler de var… Oysaki çok sevdiğim ve sık kullandığım, Anadolu’da “söyleyen deli ise dinleyen akıllı olmalı” diye bir söz vardır ama nerdeeee…

Çok sonraları canım yurdumun yetiştirdiği ve uluslararası üne de sahip sosyolog ve bilim insanı Niyazi Berkes’in bir dönem eşi olduğunu da öğrendim. Yine sonradan Niyazi Berkes’in “Unutulan Yıllar” adlı kitabını okurken fazla uzun tutulmamakla beraber Kırby’in izine rastladım. Bir mektuptan yapılan alıntı ile Niyazi Berkes’in yaşanılanların bir küçük boyutunu; “İzmir’deki bomba olayı esnasında milliyetçilerden ve komünizmle mücadelecilerden biri savcılığa bir ihbar yapmış. Eski komünist ve memleketten kaçak N.B. bu işin arkasındadır. İrtibatı Çeşme’deki karısı kuruyor diye. (o zamanki eşi Fay Kırby ile ilerde yerleşmek maksadıyla Çeşme’de bir çiftlik kurmaya çalışıyorlardı R.S.) Savcı yemeden içmeden harekete geçiyor, sabaha karşı Fay’in yerini polisler basıyor, evrakları alıyorlar… Gönderdiğim birkaç paket vardı… Bunları almışlar… Neticede savcı Fay hakkında adem-i takip kararı veriyor, iftira olduğu anlaşılıyor, fakat benim evrakımı iade etmiyor, takibat açacakmış aleyhime… Vesile arıyorlar demek!” şeklinde anlatarak, Çiftlikköy’deki çiftlik temellerinin nasıl atıldığının kaydını düşüyor. 

Niyazi Berkes’i yıllar önce “200 yıldır neden bocalıyoruz” adlı kitabını okuduğumda tanımış idim bilahare her adının geçtiği yerde özellikle okudum ve dikkat ettim, kıymet verdim kendimce, haddime ise… “İttihat ve Terakki” etkisinin çok kesif yaşandığı bir evde doğmanın neticesi, öncelikle kendisine Resneli olana istinaden Niyazi ve kardeşine ise Enver adının verilmesinin idraki ile de “hürriyet ve inkılap” arayışlarının kesafeti içinde özellikle de “Osmanlı-modern Türkiye” üzerine dönüşüm, devamlılık ve kopuşları layığı ile tespit ve tahlil edebilmek için hukuk eğitimini bırakıp sosyoloji ve felsefe bölümüne devam etmiştir. Son dönemde okuduğum “Unutulan Yıllar” adlı kitabının tanıtımında “yaşadığı olayları çocukluk yıllarından başlayarak dile getiriyor. Bunu yaparken, dönemin toplumsal ve siyasal panoramasını da çizen Berkes, bir toplumbilimci olarak yorumlarda bulunup; çizdiği tablonun içine o yılların siyasetçilerini, bürokratlarını, gazeteci, şair ve yazarlarını da yerleştiriyor... İkinci Dünya Savaşı'nın atmosferi içinde bastırılmak istenen demokrasi ve insan hakları mücadelesini, Milli Şef döneminin totaliter yöntemlerini, faşist eğilimlerin, ırkçı-turancı akımların kol gezdiği çevreleri, tek parti rejiminin kuklalaşmış bürokrat ve siyasetçilerinin yanısıra az da olsa ayakta kalabilen namuslu ve demokrat bilim adamlarının ve yazarların öyküsünü bulacaksınız.” denilmektedir. Sıralanan başlıkların tamamı kendi üslubunca mütekâmilen aktarılmış, Berkes’in gözünden, akıl süzgecinden ve dünya realitesi ile kıyaslayarak anlattığı bu çok değerli anılarını okumanın, dönemi ve gelişmeleri anlamak adına insana katkısı çok olur kanaatindeyim.

“Hıristiyanlığın üniversal bir din olduğu kanısı, Batı Uluslarının Hıristiyan olmayan uluslar üzerine egemenliğini kurma aracı olan bir inançtır. Batı historiografisinde Hıristiyan bencilliğinin yanında Avrupa’nın beyaz ırk bencilliği de kaybolmamıştır. Dünya tarihinin merkezi hala Avrupa ırkları ve Hıristiyanlık dinidir. Batı historiografisi bu ikisine aykırı herhangi bir tarih açısını (mesela, bu arada Marksçı tarih açısını) asla benimsememiştir. Bütün diğer harslar veya uygarlıklar tarihte hep bu merkezin etrafında ona ya bir şey katan bir hizmetçi veya ona karşı gelen bir düşman olarak görülür.

Batılılar Atatürk dönemini batıcılık düşmanlığı, Menderes dönemini ise batıcılık sevgisi dönemi olarak anlarlar. Onun için gericilik düşünüşünün mutlaka batıcılık karşıtı ve Batılaşma düşmanı olduğunu sanmak nasıl yanlışsa, Atatürkçülüğü de sırf batıcılık ve Batılaşma sanmak yanlıştır.” tespitini yaparak kavram ve anlama karışıklığına ya da billurlaşmasına dikkati çeker Niyazi Berkes… Peki, ne zaman yazar bu görüşlerini Niyazi Berkes, 1965’te yayınlanan “Batıcılık, Ulusçuluk ve Toplumsal Devrimler” kitabında, bugüne ne kadar var hala, nerdeyse 60 yıl değil mi? Değişen bir şey var mı? Yok, batılılar kendilerini hala yeryüzünün şahı zannediyor ve öyle davranıyor diğerleri ise hala kendilerini onların yardımcısı, yardakçısı ve yalakası olarak görmekteler. Evet, Neyzen Tevfik’in bir “ikiliği” ile bitirelim;

Türkü yine o türkü, sazlarda tel değişti,

Yumruk yine o yumruk, bir varsa el değişti!

 

.

 

 

SOSYAL DEVLET ve SOSYAL KONUT

Sosyal devlet, kapitalist düzen ile eşzamanlı seslendirilmeye başlanmış esasen de yine artı-değer yaratılması ve aktarılmasına erketelik delaleti ile nizamın devamı tesis edilmiş lakin ortaya çıkan ve büyük toplumsal tepkilere neden olmuş kötü sonuçları yumuşatmak, makyajlamak, muhataplarına şirin göstermek adına süreç içinde ihtiyaca binaen miktar ve şekil tayini ile organize edilmiş bir olgudur. Bu konudaki makyajlama çabaları özellikle kapitalizmin alternatifi sosyalizmin de vücut bulması ile de daha hız, seviye ve yoğunluk kazanmıştır. Ülkelerin kapitalistleşme seviyelerine mütenasip bir şekilde toplumlar bu sosyalleşme çabaları ve karşılıklarını kademeli olarak görmüşlerdir. Bu manada İsveç ile İspanya aynı miktarda sosyalleşememiştir mesela, kapitalistleşme seviyeleri başat etki olmakla birlikte, dinden başlayıp toplumsal tercih ve seçimlere kadar çok çeşitli gerekçeleri var bu yaşanılanların arkasında şüphesiz. Bu olgunun detaylı analiz ve sonuçlarının tespit edilmesini ben konunun uzmanlarına bırakarak ilerlemek istiyorum.

Kapitalizmin, “sosyal devlet” anlayışı özellikle de 2. paylaşım savaşı (2. Dünya savaşı) sonrası daha sık konuşulur ve nerdeyse her ülkede anayasal ve yasal düzenlemelere tabi tutulur. Model ve düzenlemeler hatta güzellemeler korkunun tezahürüne binaen tesis edilmiştir. Korku büyüktür, kendi sistemleri dâhilinde huzursuzluk gizliden ya da açıktan “düşman” sisteme davettir adeta, işte bu yüzden iyileştirmeler, kolaylaştırmalar ve nemalandırmalar devam açısından kaçınılmazdır. Bakın şimdilerde “sosyal devletin” şahı görünümündeki özellikle kuzey ülkelerindeki sosyal devlet adına kısıtlamalara, sınırlamalara hatta iptal ve değişiklere, ne oldu da değiştiriyorlar çünkü “tehdit” ortadan kalkmıştır kendilerince. Esasen “sosyal devlet” deyim yerinde ise toplumun “en alttakiler” açısından şikâyet edilir, hedef gösterilir konumdan uzaklaştırılması adına görece ve suni bir refah tevzi makamıdır, bu tezlere ve savunucularına göre. Bunlara göre “sosyal devlet” nizam ve tanzim adına müdahale, teşebbüs ve müvezzi vazifesi ile tesis ve teçhiz edilmiştir. Tüm bu teçhizat da nizamın bekası adına icra edilir. Peki, sebep nedir acaba? Bir sosyal sınıfın diğer sosyal sınıf üstündeki tahakkümünün mükemmel dengesinin selametidir galiba…

“Sosyal devletin” hayatımızdaki tezahürü nedir, yani muhtaçlara temas nasıl olacaktır? Yurttaşlara asgari bir gelir elde edebilecekleri bir işte çalışma garantisi verilmesi, asgari ihtiyaçların karşılanmasının tespitinin standartize edilmesi, herkesin yeterli sağlık hizmetine kolayca erişebilmesi, herkesin eşit eğitim imkânlarına sahip olması, adalet karşısında mutlak eşitlik, barınma ve çevre hakkından eşit faydalanma, sosyal güvenlik ve güvence, sosyal adaletinin tesisi, sosyal koruma temini, temel hak özgürlüklerin sosyal, ekonomik ve siyasi hak ve özgürlüklerle güçlendirme vs gibi başlıklar başta olmak üzere insanca yaşayabilmenin şartlarının temin ve tesis edilmesi ile değil mi?

Bunların her birinin birer yazı başlığı yaparak incelemek mümkün… Her başlık altında kitaplar dolusu yazılar yazılmış, kitaplar yayınlanmıştır da… Lakin bunların tamamının mütekâmilen temin edilmesinin yegâne şartı “tedarikçilerin” ekonomik, sosyal ve siyasi ehven şartlara haiz olmalarıdır. Yine kolayca anlaşılacağı üzere “sosyal devlet” uygulamalarının kantite ve kalitesi tamamen muktedirlerin kese bolluğu ile ve siyasi huzurları ile direk ilgilidir. Yani ve hülasa “ne kadar ekmek o kadar köfte” dir. Mesela; bu başlıklar altında dünyada sürekli “mühim numune” olarak gösterilen İskandinav Ülkelerinin, SSCB’nin var olduğu dönem ile yok olduğu dönem arasındaki fahiş farklı davranışlarına bakılırsa bir önceki cümlenin gerçek manası anlaşılacaktır. Mesela SSCB hayatta iken mezkûr ülkelerdeki “işsizlik maaş” miktar ve ödeme süreleri ile SSCB sonrası ile kıyaslanınca artık ihtiyacının eskisi kadar olmadığını görürüz.

Kapitalistleşme düzeyi ve onun mali göstergesi sermaye temerküzü “sosyal devlet” olmanın şekli üstünde de direk etkilidir. Yani kapitalistleşme düzeyi üst seviyede olan ülkelerde yoksulluk, yoksunluk görünürde de olsa artık “yaşanmasın” diye bir çaba söz konusu iken alt düzeydekilerde de pansuman tedbir kabilinden yoksulu ve yoksunu biate zorlayan iaşe ve ibate tevzi ve tanzimi söz konusudur. Bu da olsa olsa kapitalizmin has yüzüdür işte… Özünde de, özenme ve öykünme def olursa eğer, tanzim ve tevzi de böyle olur işte…

Şimdi elimize alacağız sosyal devlet seviye tespit taşını yani mihenk taşını bakacağız ülkelerdeki sosyalleşme seviyelerine… Deprem nedeni ile yakından ilgili yeniden yoğun şekilde konuşulmaya başlayan, konut sorununa bu bakımdan bakalım bir de… Sosyal konut işini TOKİ’ye bırakıp ev yapıp ucuz satıyoruz faaliyetlerine… Kooperatifler ile sosyal devletin sosyalliğinin karıştırılması ise bir başka garabet.  

Şimdi; mademki “sosyal devletsin”, mademki yurttaşının konut fiyat ve kira bedelleri üstünden vicdansız ev sahipleri tarafından sömürüldüğüne kanisin yapılacak iş çok basittir, her konuda çekinmeden kopyaladığın “gelişmiş ülke” uygulamalarını behemehâl tatbike başla… Ekonomiden futboluna her şeyi öykünerek gururla taklit ediyorsun ya… De haydi yap bu işleri de, alkışımı al… Mesela, behemehâl her kentte ne kadar kiralık ev ihtiyacı olduğunu bilgilerine ziyadesiyle güvenilen istatistik kurumuna sor. Aldığın cevaba istinaden her kentte mezkûr miktar kadar yaşanabilir konut stoku oluştur… İhtiyaç sahiplerine, ihtiyaçlarına binaen hem de yardım niyetine ve ilgilinin bütçesine münasip gerekirse de meccanen, kimsenin ahını almadan, kimsenin hakkını gasp etmeden, kimseye hotzot etmeden maliyetlerini de “bey’tül mal’dan” karşılamak kaydıyla istenilen süreler için tahsisler yapılabilir ve buna da “sosyal devlet” denirse emin olun alkışlarım. İlaveten de bu “sömürücü ev sahiplerine” mütekamilen dersini vermiş, gariban kiracıların yanında aslanlar gibi yer almış olursun, fena mı olur… Lakin kurumların envanterlerindeki lojman stoklarını eritenlerden bunların beklenmesi de nasıl bir şey olacaksa, gayri. Yani eski sosyali tasfiye edip yeni sosyali ihdas ediyorum haline de inanmamı kimse beklemesin.  

Bir de sosyal devlet kavramı esasen yangın önleme ve söndürme konusunda uzmanlık icraatıdır ki, yangın çıkma ihtimalini azaltan yönetim anlayışıdır yoksa çıkan yangını söndürme olursa maazallah tuzluk elinde, elimde hıyar var diyene koşar durursunuz ortalıkta. Lakin hastalık önleme yerine hastalık tımarı tercihini cilalar sosyal diye ortalığa salar dururuz, yine maazallah… Pansuman tedbirler pansuman…

  

MUSTAFA SADIÇ

Kayıplar maalesef devam ediyor ve sanki görünen o ki sıklaştı ya da biz yaşımız gereği “kulağımız kirişte” yaşamaya başladık esasen de daha gerçekçi yaklaşımla iletişim imkânları ziyadesiyle gelişti… Çocukluk arkadaşım, ilkokul arkadaşım, lise arkadaşım Mustafa Sadıç’ı da yitirdik… Son dönemde sık görüşememekle birlikte yaklaşık 60 yıllık bir arkadaşlığımız söz konusudur. 

Baba Ali Sadıç, bizim sokağın kravatlı iki kişisinden biri idi, diğeri ise yakınlarda kaybettiğimiz Fevzi Ergun büyüğümüzdü. Bidayette dönemin en önemli işlerinden “arzuhalcilik” ile başlayan çalışma hayatı Çeşme’de bir anda gözde iş haline gelen “emlak” sektörüne geçiş ile devam eden babanın çocukları olarak kararsız piyasanın dayattığı iyi ve kötü günlerin yaşanması ile geçen güzel ve manalı bir hayat tanıklığıdır bizim için komşumuz Mustafa Sadıç’ınki… Yine kaybettiğimiz ve sokağımızın değerli büyüğü Şerif Soma’nın evinde geçen uzun kiracılık dönemi, Ali Sadıç, Havva Sadıç ve çocukları Sevim, Zihniye, Mustafa ve Adem ailesi adına… Akranım olan Mustafa ile aynı yıl İlkokula başladık, şimdilerde yıkım kampanyasından nasibini alan, ilk önce Namık Kemal İlkokulu ve bilahare 16 Eylül ilkokulundaki ilk yıllar nerdeyse her anımız birlikte geçmiştir. Ali Sadıç, benzetme yerinde olacak ise dönemin Yeşilçam filmlerindeki önemli ve zengin aile reisi rolündeki Hulusi Kentmen idi en azından benim için… Sevimli, güler yüzlü, sevecen, babacan lakin Kentmen’in bıyıksız hali gibi biri idi benim için, düzenli ve disiplinli giyim ve kuşam ve de sinekkaydı traşı ve hep hatırlarım, nurlarda olsun… Mesleği ile ilgili çok çeşitli tevatürler üretilmiş ve yayılmış olmakla birlikte Çeşme’nin ilk emlakçısı olarak ve gerek davranış gerekse de yaşayış üzerinden “mister”e ulaşmış lakabı ile çok uzun yıllar faaliyetine devam etmiştir. Piyasanın kararsızlığı ve çalkantıları ailenin de hayatına direk yansımış ve dışarıdan da gözlemlenmiştir.   

Meslek ve bağlı yerleşim uzaklıkları nedeniyle Mustafa ile uzun yıllar yollarımız kesişmemiş olmakla birlikte birbirimizi uzaktan da olsa takip etmiş idik ve yıllar sonra Çeşme’de karşılaşmaya başlamış ve uyarına geldiğinde “Kilise önü” muhabbetlerinde zaman zaman eskileri yâd eder olmuştuk. Zinde, kendine güvenli ve bakımlı hali ile hatırladığım Mustafa’nın vefat haberinin paylaşımını görünce gözlerime inanamadım, bu işleri büyük duyarlılık ve disiplin ile yürüten arkadaşımız Fahrettinpaşa Mahallesi Muhtarı Rasim Özgül’ü telefon ile arayıp bilgiyi teyit ettim ve maalesef… Çok üzüldüm…

Şimdilerde en az beş apartmanın olduğu evlerimizin karşısındaki tarlada oyunlarımız, okula birlikte gidiş gelişlerimiz, top oynamalarımız, çocukluk hallerinden gelecek ve geleceği şekillendirme muhabbetlerine kadar çok şeyler gözümün önünden geçti. Babadan bakiye beyefendi, nezaket timsali, centilmen, güleç yüzlü arkadaşımı artık ışıklara uğurlamış bulunuyoruz. Yapacak bir şey yok… Varsa da zaten kâmilen ve külliyen yapılmıştır. Yaz aylarında babaanne ziyaretine gelen yakınlarda yitirdiğimiz Tayfun Öztin ve Bahadır Öztin gibi arkadaşların da katılımı ile genişleyen arkadaş kadrosu daima Nadir Ergun ve Danış Sağırbay ve Mustafa ile sokak arkadaşlığı şeklinde sürerdi.

Mustafa Sadıç ile 16 Eylül ilkokuluna da birlikte okula gittik geldik aynı sınıflarda bulunduk. Neşe öğretmen ile başlayan Huriye öğretmen ile devam eden ilkokul hayatı… Dönem itibari ile hem aileler, hem Okul yönetimi, hem de biz öğrenciler için “milli bayramlarda” resmigeçit törenlerine katılmak ziyadesiyle önemsenen bir olaydır. Her okulun bir bando takımı vardır müzik ve enstrüman çalma kabiliyeti olan öğrenciler bu takımda bulunur ve okullarını mezkur resmigeçitlerde temsil ederlerdi, hele bir de “bando majörü” iseniz havanızın seviyesine diyecek yoktur. Bir de okul flaması ya da bayrak taşınması gibi prestijli bir ödev daha yapılırdı, Mustafa’nın birkaç kez bayrak taşıdığını hatırlıyorum ve de ona bir arkadaşım olarak gıpta ile baktığımı da dün gibi hatırlıyorum. Güzel anılar idi tüm bunlar…

Sonradan İzmir’de aynı liseye gittik, ben yatılı o ise gündüzcüydü, aynı sınıfta olmamakla birlikte sürekli bir muhabbet bağımız vardı. Dönem itibariyle okulda “sigara içilmemesi” için yoğun disiplin uygulanır deyim yerinde ise tüm kurum ve kuralları ile istibdat vardır ve istibdatın başı ise müdür muavini Özkan Hocadır. Özkan Hocadan yatakhanede sigara içmekten yakalandığım bir akşam “eşek sudan gelene kadar yediğim dayağı” asla unutmadım ve de unutmayacağım. Hatta yakalanma vakası tam 1. sömestri sonuna doğru olduğu için bu okula devam etmek istemediğimi tatilde duyan babamın benim haberim olmaksızın okula gidip Özkan’a gereğini yapınca babamın ısrarı üzerine devam etmiştim. Bu öğretmen postuna bürünmüş işkenceci öğretmene sigara içtiğimi babamın da bildiğini hatta izin verdiğini söylememe rağmen yaşanmış idi bu trajedi. İşte bu istibdatın karanlığı içinde gündüzcü arkadaşım Mustafa Sadıç’ın dayanışma içinde bana günlük sigara ihtiyacımı dışarıdan tek tek getirerek çözmüş olmasını da asla ve kat’a unutamam. O dönemde hafta sonları okula gelirken bir hafta yetecek kadar sigarayı getirip dolabımızın zulasında tutar iken zula patlayınca ve de yeni bir zula oluşturamadığım için ihtiyacı günlük karşılamamda böyle bir yöntem tercih etmiştim. Kendisi sigara içmemesine rağmen bu kadar baskı nedeniyle yakalanması halinde başı belaya girmesi kaçınılmaz iken derdi aşmak adına büyük riski göze almış idi bu güzel arkadaşım…

Mustafa Sadıç sayesinde hayatımda ilk kez “Mercedes” marka ve hatırladığım kadarı ile de “manda kasa” bir otomobile binmiştim. Vay be, o güne kadar Almancı arkadaşlarım sayesinde değişik marka ve model otomobillere binmiş idim ama Mercedes ilk kez… Hatırladığım kadarıyla “bal rengi” bir otomobil idi ve ben de yine hatırladığım kadarı ile Altın Yunus’tan Çeşme’ye kadar ya da tam tersi bir güzergâhta otomobilin önünde hem de “konsolos” edasıyla oturduğumu hatırlıyorum.

Ali Sadıç ve eşi Havva Sadıç büyüklerimizi ve oğulları Mustafa Sadıç’ı saygı ve özlemle anar iken yine hatırladığım artık aramızda olamayan Şerif Soma büyüğümüzü ve diğer arkadaşım Tayfun Öztin’i de aynı duygularla anmak istiyorum. Yattıkları yer nur, anıları daim olsun.