ÇEŞME KALESİNİN KAÇINILABİLECEK SONUÇLARI

Çeşme’nin önemli tarihi miraslarından biri mezkûr Kale olup, okuduğum kaynaklardan öğrenebildiğim kadarı ile yapımı, tadili ve ihyası ile ilgili çeşitli bilgiler bulunmaktadır. Bu bilgilerden, 14. Yüzyılda Cenevizliler tarafından yapıldığı, Osmanlı Padişahı II. Beyazıt tarafından 1508 yılında önemli ekler yaptırılarak bugünkü haline getirildiği, 18. Yüzyılda ciddi bir şekilde restore edildiği şeklinde kale tarihine yönelik olanların, sanki daha makul olduğu söylenebilir. Ve maalesef her tarihi eserin başına gelen burada da tekerrür etmektedir, süreç içerisinde gerek yapılan ekler, gerekse de restorasyonlarda, antik yerleşimlerin taşlarının kullanılmış olduğu rivayet edilmektedir, diğer yerler ve uygulamalara da bakınca bu durum akla fazla da aykırı gelmemektedir.

Daha önce yazdığım bir yazıda; Çeşme’nin şimdilik en önemli tarihi değeri olarak Kalesini, araştırmalarım neticesinde edindiğim bilgiler doğrultusunda bir de böyle bakın tadında anlatmış idim.

Yine aynı yazıda; Evliya Çelebi meşhur “Seyahatname”sinden Çeşme Kalesini nasıl anlattığını aktarmış idim; “Çeşme kalesi denizin dudağında bir alçak kaya üzerine yapılmıştır. Batı tarafı deniz, doğu tarafı bayırlı bir sahra ve dağlardır. Dağların üstleri tamamen bağdır. Kalenin içindeki bütün evler, batı tarafında, Sakız Adasına ve denize bakan yerlere yapılmıştır. Elli kadar olan bu evlerin damları toprak örtülüdür. Kalenin dizdarı ve 185 kale muhafızı erler bu evlerde otururlardı. Dört köşeli kalesi safi taştan yapılmış çok güzel hoş âbâdır. Kale doğudan batıya doğru uzunca yapılmıştır. Uzunluğu yokuş aşağı hendek kenarınca 200, eni 150 adımdır.

Kalenin çepeçevre yüzölçümü 700 adımdır. Üç tarafı derin ve büyük hendektir. Lâkin batı tarafını teşkil eden kayaları deniz dövdüğü için burada hendek yoktur. Kalenin kıbleye bakan çok sağlam demir kapısı varoşa açılır. Kapı önünde hendeğin üstünde zemberekli bir asma köprüsü vardır. Bu kapıdan sonra içeride bir kat demir kapı daha vardır. İç Kaleye iki kapıdan girilmiş olur. İkinci kapı kuzeye açılır. Bu kapının üzerinde Sultan Beyazıt Velinin fevkâni camii vardır. Venedik gemileri buraya gelmiş, kaleyi boş bulmuş ve işgal etmişlerdi. Kalenin demir kapılarını camiinin altın âlemlerini almışlar ve kaleyi yer yer yıkarak savuşup gitmişlerdi. Sonra padişahın fermanı ile Ak Mehmet Paşa Sakız Adası muhafızı iken bu çeşme kalesini tamir etmiş bir ak inci haline getirmiştir. Bu sırada camiyi esaslı bir şekilde tamir ettirmiş, altın âlemlerle süslemiştir. Kale kapılarını da 50 şer kantar ağırlığında yeniden demirden yaptırmıştır. Hendekleri 20 şer arşın derinleştirmek sureti ile temizlettirmiştir. Kalenin deniz tarafına bakan yerine iki büyük tabya yaparak her birine balyemez topu yerleştirmiştir. Mahzenlerini de binlerce kantar siyah barutla doldurmuştur.”

Bugünlerde mezkûr Kalenin durumu, en azından Güney yönündeki kulesinin beklediği acil restorasyon gereği ile bir kez daha önem arz etmektedir. Bir süredir, meslektaşım İnşaat Mühendisi İzzet Albayrak ile birlikte, Kalenin önünden her geçişimizde bir çalışmanın başlayacağı beklentisi ile baktık yapının duvarlarına, öncelikle kalın duvarların içine su girmesinin önlenmesine yönelik gerekli önlemlerin alınıp alınmamasına ve muhtemel drene edilemeyen duvar içindeki suyun yarattığı tahribata ve daha da önemlisi dikey çatlaklara ve çatlaklara istinaden kulenin şakuli bozulmasına, henüz bir çalışma ne yazık ki söz konusu değil. Bir kez de birkaç taraflarının ortak tanıdığı kişilerce özel uyarı haberi gönderdik, sonuç bekliyoruz. Biz bekleriz şüphesiz de, “Kale” bekler mi bilemiyorum. Benzer sorunların yaşandığı Kuzey Kulesinde birkaç yıl önce yapılan müdahale en azından şimdilik sonuç vermiş görünmektedir. Ancak gerek Cezayirli Hasan Paşa Heykelinden itibaren Batı tarafındaki ana duvar ve kulenin durumu kritik, en azından bize göre, şüphesiz bizler birer restorasyon uzmanı değiliz ancak birer İnş. Müh olarak gözümüzden sıkıntılı durum kaçmamaktadır. Buradan itibaren; “acil müdahale” ya da “acil bilgilendirme” talebi ile durumu fotoğraflar ile ilgililere yetkililere arz ediyorum. Lütfen tarihini seven, tarihine önem veren herkesi konunun önemine binaen, soruna, şüphesiz sorun var ise eğer, müdahale edilmesi talebi yapmaya davet ediyorum. Çeşme Kalesi benim için önemlidir de, esasen Çeşme için önemlidir. Aksi taktirde, aksini düşünmek istemiyorum, Allah muhafaza. Nokta… Hatta 3 nokta…

HASANKEYF

Süryanice “Hesna Kepha”, Arapça “Hisn Kafya” olarak bilinen ve nihayetinde Osmanlıcaya “Hasankeyf” olarak geçen yerleşim, tarihi boyunca içinden geçen yol ve akarsu ve de bir yanı ile Anadolu’ya, bir yanı ile Mezopotamya’ya, bir yanı ile Diyar-ı Acem’e, bir yanı ile Kafkasya’ya, bir yanı ile Arap Yarımadası’na açılan kapı olması sebebi ile kavimlerin paylaşamadığı hatta uğruna çok çeşitli kereler savaşıldığı lakin hiç kimsenin kendinden önceki yaratılmış medeniyeti yok etmediği bir yer olmuştur, ta ki bize kadar. Bir kavimler kapısı olması hasebi ile de yaklaşık 25 uygarlığın izlerine rastlanan bu güzel ve aynı zamanda kutsal topraklar, “Göbeklitepe” bulgusu ile tarımın en eski merkezi olma gerçeği kısmen sarsılsa bile, zirai kültür ve çeşitliliği açısından da, örneğin ilk kez yapılan buğday, arpa, yulaf, kanolanın prototipi kolza, keten, nohut, bakla ürünlerinin yetişmesine insanın müdahil olması açısından da değerlidir.    

Tarihi yaklaşık 11.000 yıl (yazı ile onbirbin) öncelerine dayanan ve ortaçağ dünyasının kültür, ticaret ve siyaset odaklarına da merkezlik yapmış, görkemli ve gizemli ve doğu ile batının buluştuğu bir dinler mozaiği antik kent olan Hasankeyf’i sular altında bırakacak olan Ilısu Barajı, ülkemizin önemli bir kültür mirası olan 25 farklı kültürün izini barındıran ve UNESCO’nun 10 dünya mirası kriterinden 9’unu karşılayan bu antik kenti ortadan kaldırmanın yanında, Ilısu Barajı'nın su tutmaya başlaması ile birlikte tarihi mağaralar, camiler, saraylar, kiliseler gibi tarihi ve kültürel değerler sulara gömülmekle kalmayacak, dünyada sadece Dicle-Fırat su sisteminde yaşayan ve “GAP Doğal Hayatı Koruma Derneği” tarafından hazırlanan raporda da açıkça belirtildiği üzere; nadir yaban hayvanlarının neslinin tükeneceği ve Hasankeyf ve Dicle havzasının yırtıcı kuşlar için doğal göç koridoru olduğu ve dünyada az bulunduğu tespit edilen bu çeşit türlerin bulunduğu alanların bu bölgede olması nedeni ile de buradaki yaban hayatının da biteceği aşikardır.

Dicle kenarında doğmanın ne olduğunu herkesten fazla içselleştirdiğini anladığımız, Hasankeyf’in simge insanı Çoban Ali’yi dinliyoruz, gözlerimiz nemlenerek en sonunda laf şöyle bağlanıyor; “bunu kimse anlamaz, ancak yaşarken bilinir”. Devamla diyor ki, “Mesela Hasankeyf’siz bir baraj yapmayı düşündük. Hasankeyf’i turizme kazandırmak için barajı 1 km önceden bitirilmesini tercih ettik. Tarihi su altında kalmaktan kurtarıp bir turizm cenneti haline getirmeyi planladık. Bunu Hasankeyfli arkadaşlarla düşündük.  Barajın verimi 50 yıllık ve sonra verim alınmayacak. Biz orayı bir Nevşehir, Göreme gibi turizme açmak istedik. Hasankeyf’in tarihi 11 bin yıllık. O tarihi niye sonraki nesillere bırakmayalım ki? Barajı her zaman yapabiliriz. Ama tarih yapmak mümkün değil.” Neyse, kelam çok ancak zayi etmemek adına, sükut. Ve yine, keşke biz de kendisi kadar Hasankeyf’i sahiplenebilsek dediğimiz Çoban Ali’nin bir şiiri ile devam edelim.

Düştüm Hasankeyf yoluna,

Kurbanım sağına soluna
Akan yeşil sularına
Kurban olam Hasankeyf’e…

Nöbet tutan köprüsüne

İki yollu minaresi
Kurban olam Hasankeyf’e
Hayran olam Hasankeyf’e…

Evet; maalesef “Barajlar Kralı” diye tekrarlana tekrarlana doğruluğu gerçekleşecekmiş gibi bir yaklaşım ile nitelenen “meşhur diğer ve malum çoban döneminde” 1960’ların sonlarında başlayan, esasen de bölgeyi ne yazık ki insansızlaştırmayı hedefleyen bir görüntü veren biçimde sular altında kalacak alanda dağınık olarak yaşayan yaklaşık 25.000 kişiyi, size yeni konutlar yapıyoruz, merak etmeyin edaları ve nidaları ile 1.000 konutluk planlamanın ortasında bırakırlar. Sizler “mağara”larda yaşıyorsunuz, sizlere medeniyet getireceğiz, sizlere iş sahları yaratacağız sunumu ile, ki bu sunum ne yazık ki coğrafyanın kadim ve necip milletleri tarafından her daim yutulmuş şeker kaplı malum gıdası oluyor, konu kilitlenmiş, malum zatın ardılları malum zatlar tarafından da bugünlere kadar ite-çeke taşınmıştır. Bu kelamı biz esasen ABD’nin Irak ve Suriye işgalinden biliyoruz ama…

Bir önceki kötü deneyim “Halfeti” örneğinden ders alamamış ya da ders almak istememiş tutumumuz ile, parmağım kör gözüne misali, tarihin, kültürün ve medeniyetlerin yok olması yanında asla telafi edilemeyecek habitat tahribatına göz yumulmaktadır. Bakıyorum şimdiler de, şapkadan tavşan çıkarma ordinaryüsleri, kentin göbeğindeki “Tarihi Roma Köprüsünün restorasyonunun tamamlanarak su altında kalmasını müteakiben de sualtı dalış sporları merkezi yaratılacaktır” gibi, haydi çılgın demeyeyim ama karakoncolos proje projeksiyonu peşindeler, Allah selamet versin. Adama; neden diye sormazlar mı? Neyse. Kültürel değerlerin başka yere taşınıp hayatiyetine devam etmesi gibi ucube savunmalar ise, “ne var canım, Bergama Zeus Tapınağı, ha Bergama’da ha Berlin’de ne fark eder” tadında zekâ parıltısı vermektedir. Ben gittim, gördüm ve yazıyorum. Neler kaybediliyor şahadet etmeden, kimse gak guk etmesin lütfen…

Barajın yapımcı firmaları arasında olan CENGİZ İnşaat ve NUROL İnşaat akıllara çok şey getiriyor olması bir yana, bu çok tartışmalı ve gayri-ekonomik projeyi başta; Hasankeyf'liler, Batman'lılar, Diyarbakır'lılar, Mardin’liler olmak üzere tüm Türkiye, yerli ve yabancı aydınlar, göbek bağı olmayan tüm mühendis, arkeolog, sosyolog, antropolog, sivil toplum gönüllüleri, hekimler, ekonomistler, sanatçılar, kısacası bütün yurtseverler yıllardır istemediklerini ve iptalini tüm ulusal ve uluslararası platformlarda beyan ettiler, ama sonuç şerefli mağlubiyet. Vatana ve Millete hayırlı uğurlu olsun… Neden mi, gayri ekonomik, 28.Eylül 2009 tarihli yazıma bakarlarsa, pırıl pırıl bir kafaya sahip olurlar

 

ÇİFTLİK KÖYÜ ÇEŞMELERİ

 Su çeşmeleri vardır, hayrattır, birileri tarafından, ataları, büyükleri ya da bir yaşanmışlık adına yaptırılır ve herkesin kullanımına sunulur ve bu babtan olmak üzere yad edilme işleri gerçekleşir. Çeşmenin üstüne de kim tarafından yaptırıldığı ve kimin adına hayrat olduğu yazılarak yad edilme işlemine yön ve kolaylık hazırlanır. Hayrat çeşmeler kent sokaklarında olacağı gibi köy yollarında da yaptırılır ki yayan yolculukların bol olduğu alanlarda gelen geçenin su ihtiyacı karşılansın. Bu manada hem insanların su ihtiyacı karşılanır hem de hayrat edilmişliğin hayır dualar eşliğinde yad edilmesi sağlanır. Malum artık köy bakkallarına kadar girmiş “şişe sularının” olmadığı yıllardır söz konusu, öyle bakkalın da adım başı olmadığı yıllar aynı zamanda, bakkal yerine “çerçi”ler arz-ı endam eder ama heybelerinde satılık su yoktur, su dediğin Allah’ın suyu, para ile mi satılırmış, gülerler adama hatta döverler bile belki, kapitalizmin daha, çoban olduğu, halk adamı olduğu iddia edilen ekabirlerin ellerinde bu kadar hoyrat olmadığı yıllardır, görece hafif softtur kapitalizm ve suyu para ile satma cesareti/kararı alınmamıştır kanun marifeti ile. Maksat hayır ile anılmaktır, maksat susayana su vermektir, maksat öteki dünya da amel defterine iyi şeyler yazdırmaktır, maksat maksattır işte, hayratta… Durum kişiseldir aynı zamanda… Yap hayratı kurtar hoyratı mealinden mülhem… Malum “hayrat” Arapça “Hıyr” kelime kökünden gelip iyilikler, hayır işleri manasında kullanılmıştır. Hayratı yapan ya da yaptıran şahıs, hayratı kullanacak şahıslara da bir mesaj iletmek ister; öğrenelim, öğretelim, hatırlayalım, hatırlatalım, unutmayalım, unutturmayalım, hatta unutulmayalım faslından, misalen; “bir çeşme yaptırdım su içmeye, tası yok, kırma kurnasını yapacak ustası yok” …

 

Su Çeşmeleri vardır, sosyal hayatın içinden çıkan ortak değerdir, kamu hizmetidir, önceleri göreceli millet memnuniyeti bilahare de millet desteği yaratmak adına kentin önemli bir parçası haline gelmiş ve getirilmişlerdir. Su ihtiyaçlarının karşılanması, tarihsel gelişimi içindeki ev dizaynlarının temel unsurlarından birini oluşturmuştur, kuyu ya da sarnıç inşaatları mezkûr dizaynların mütemmim cüzlerini oluşturmuştur ancak kolayca anlaşılacağı üzere bu yapıların her daim ve her yerde yapılamayacağı aşikardır ve de bu nedenle bunun yanında mutlaka suyun ve milletin önemine binaen su şebekeleri ve bağlı sokak çeşmeleri yapımı kaçınılmaz olmuştur. Sokak çeşmelerinin dizaynı ise çok çeşitli formlarda gerçekleşmiş olup, kimi tek yüzeyli kimisi 2 yüzeyli kimileri ise 4 yüzeyli olmak üzere kâh evlerin duvarlarına kâh bahçelerin duvarlarına kâh meydanların ortasına inşa edilmiştir. Tam da bu neden ile zaman içerisinde mezkûr inşaatlarda estetik kaygılar da ön plana çıkmış, hatta yönetimlerin yönetsel ve dönemsel rekabetlerinin tezahürü olarak adeta birer sanat şaheseri haline dönüşmüşlerdir. Şehir meydanlarındaki su çeşmeleri estetik değer ilavesi yanında şehir peyzajının zenginleştirilmesi amacı ile mimari değeri yüksek yapıları oluşturmuşlardır. Başta İstanbul olmak üzere, İzmir hatta Çeşme’nin eski su çeşmeleri bilenler açısından bu yazdıklarımın teyididirler esasen. Bilenler Çeşme Meydanındaki mermer kaplı su çeşmesini bilirler, resmen estetik değeri yüksek bir şehir peyzajı elemanı iken aynı zamanda bir sanat şaheseri idi… Çeşme’nin Çeşmeleri, bana göre, yaptıranlar açısından da bir yarışın içinde olduklarının tezahürüdür adeta, genellikle gövde ve özellikle de fasatları kesme taş ile, fasatta oluşturulacak kemerli bir niş ile süslü, nişin içinde monoblok ayna taş, monoblok bir yalaktan ve üzeri kemerli bir kubbeden ve altındaki hazneden, yalak yanlarında gerek su kabını bekletme ya da kişinin oturup dinlenmesine imkan veren oturaktan oluştuğunu bilmekteyiz. Bakmayın önceleri başlayan kötü restorasyonların giderek estetik değeri artan restorasyonlara dönüşmesine siz, yine de gerçeklerinin çok altında işler kotarılmıştır. Umarım yetkili ve ilgililer yaptıkları işe daha fazla ilgi gösterip estetik ve sanatı ön plana alırlar.

Bu genel yaklaşımdan mülhem gelelim, köyüm Çiftlik’in Çeşmelerine, bildiğim kadarı ile geçen yüzyıldan kalan Değirmen Dağı su kaynaklarının köyün içme suyu ihtiyacını karşılamak üzere, şimdilerde Çeşme Belediyesince restore edilen ve Çevre Yolunun Değirmen Dağı eteklerinde kalan bölümünde yer alan, bizlerin “Yukarı Çeşme” dediği 2 yüzlü bir meydan çeşmesi vardır. Mezkûr Çeşme; Değirmen Dağındaki kaynaktan Çeşmeye kadar yeraltından döşenmiş pişmiş toprak borular(künk) ile getirilen suyun köylülere arz edildiği bir Çeşme olup, yapımına ve yapım tarihine yönelik herhangi bir bilgiye ciddi kaynaklarda rastlanılmasa dahi, gerek yapım tekniği gerekse de yaklaşık yapım tarihleri göz önüne alındığında dönemim “Çiftlik Belediyesi” tarafından inşa edildiği tahmin edilmektedir. Köye yerleştirilen mübadillerin ve göçmenlerin geldikleri tarihlerde mezkûr çeşmenin kullanımda olması bu fikri desteklemekte ve güçlendirmektedir. Hatırlanacağı üzere “Çiftlik Belediyesi” ve kamu hizmetlerinin gelişmişliği konusunda Evliya Çelebi Seyahatnamesi kaynaklı bilgileri daha önceki yazılarımda aktarmış idim. Mezkûr Çeşmenin isale şebekesi konusunda zaman zaman tıkanıkları açmak, zaman zaman da su kaynağındaki iyileştirme çalışmalarını, isale hattının pişmiş toprak borular (künk) ile ve boruların ek işlerinde yüksek kalite ile inşa edildiğini gördüğümde şaşırdığımı hatırlıyorum, şimdi de bir inşaat mühendisi gözü ile yapılan özensiz çalışmalara bakınca da hüzünlenmeden geçmek mümkün olmuyor vallahi… Daha sonraları ise demek ki ihtiyaçlar öyle şekillenmiş olacak ki, şu andaki Köy Merkezine, dere kenarında bugün tam da eskiden “Hamit’in Bakkal” dediğimiz yerin (Hamit Türken) karşısına deposu ve gövdesi betondan imal edilmiş ve eski “Yukarı Çeşmeden” beslenen bir çeşme daha inşa edilmiştir. Ancak hatırladığım kadarı ile bu çeşme yaz aylarında faal olamazdı, yine mecburen insanlar Yukarı Çeşmeye giderlerdi su almak için. Eve su alınması gerektiğinde biz çocuklara düşen toprak testilerle eve su taşıma işi aynı zamanda bir eğlence ve eğleşme haline dönerdi, çeşme başı muhabbetleri, görece büyük abilerimizin biz çocukları bir şekilde gaza getirip güreşe tutturmaları ki ben yaşıtım Halil Gemici ile yaptığım güreş adına itiş kakışları asla unutamam, hele hele yarım yapalak bilgiler ile yapılan futbol muhabbetleri, hey gidi günler hey…