BİTMEZ TÜKENMEZ KANAL PROJESİ TALEBİ

Canım yurdumu bitmez tükenmez tartışmaya gark eden çılgın proje “Kanal İstanbul” yarattığı vasattan hareketle, bilinen öncülleri marifetiyle de ademoğlunun her daim başının ağrısı olmuştur, taaa namı diğer Büyük İskender’den, Kanuni Sultan Süleyman’a, oradan da Recep Tayyip Erdoğan’a...

Orta Asya hedefli inşaat işleri gerçekleştirdiğimiz dönemde, Türkmenistan’da üstlendiğimiz bir projenin ikmali için nakliye araştırmaları döneminde, karayolu ve demiryoluna alternatif Azerbaycan üzerinden denizyolu nakliyesi olabilir mi diye bakarken anladık ki, bırakın Azerbaycan’ı direk İstanbul’dan denizyolu nakliyesi gerçekleştirilmesi mümkün idi, gemi Karadeniz üzerinden Azak Deniz’i ve Don Nehri ve Sovyetler Birliği döneminde Stalin’in delaleti ile 2 nehrin bir kanal ile bağlanması marifetiyle Volga Nehrine oradan da Hazar Denizine ulaşmak söz konusu idi. Evet yepyeni birşey daha öğreniyordum, belki bilenler vardı ama ne yazık ki benim çevremde bilenlerden kimse yoktu.

Bilindiği üzere; devri Osmani’de mezkur toprakların; Kırım Hanlığının hakim olduğu coğrafyayı kontrol ederken, mücavir alan Kazan ve Astrahan’ın Rus Çarlığı tarafından işgaline önlem olarak hattın tahkimatı ve Orta Asya Müslüman dünyası ve Ticari hatların ihdas ve kontrolu kabilinden, dönemin ünlü ve güçlü kişisi Sokollu Mehmet Paşa tarafından, Don ve Volga; ki Volga devri Osmaniye’de “İdil” diye anılır, nehirlerinin bir kanal marifeti ile birleştirilmesi planlanır ancak Kanuni’nin vefatı nedeni ile plan aşamasında kalır. Bilahare tahta oturan II. Selim de bu kanalın realize edilmesi adına irade beyanında bulunur, gerekli askeri ve teknik mobilizasyon ziyadesi ile tamamlanır ancak bazı kaynaklara göre Kırım Han’ının basiretsizliği ve isteksizliği bazı kaynaklara göre de tahtın sahibinin Rus Çarı ile farklı ve gizli ilişkileri neticesi “Osmanlı’ya Çağ Atlatacak Çılgın Proje” hitama erer.  Mezkur dönemde Rus Çarlığı henüz Kazan ve Astrahan hattına gelmiştir ve Kafkasya yolu kendilerinin önünde açılmıştır ve çok muhtemel ki o dönemde Kırım Hanlığına vergi verir durumdaki halinden sıyrılması için askeri durumu münasip değildir ama münasip hale getiriliyor. Elin oğlu buluyor manasip hale getirmenin yolunu bir şekilde... Bir rüya da sona eriyordu Osmanlı açısından, Orta Asya’ya hakimiyet, Müslümanlara destek, Osmanlı hinterlandını ipek yolu üstüne bina etmek, hatta kuzeyden bir yeni ticaret yolu oluşumu ihdası ve yatırımını yapmak gibi kendisine birkaç gömlek büyük gelmiştir. Siz bakmayın uyduruk tarihçilerin, yok efendim teknolojik durum uygun değil idi, yok efendim görevli Kasım Paşa yetersiz idi, yok efendim çok soğuk coğrafyada çalışmanın zorluklarının sayılmasına, yok efendim Kırım Han’ının işi savsaklamasına, diye tepinmelerine, Osmani Ali’nin hayali ciddi manada kısa kalmıştır politikada, nokta. Hülasa “Osmanlının Çılgın Projesi” the end, nefes bu kadar koşmasına yetmiştir. Oysa bir gerçekleşse, neler olabilecekti, belki gerçek manada Kafkasya, Hazar Denizi Osmanlı kontrolüne geçip, sonraki yüzyıllara daha başka miraslar bırakacaktı, ama olmadı. Osmanlı tarih ve coğrafya konusu başta olmak üzere birçok konuda yazılar yazmış mütefekkir Kâtip Çelebi’nin konu ile ilgili tespitlerine bakınca bazı konularda hiç de yanılmadığımı görmekteyim. Ne diyor üstad; “Öğrenme ve öğretme hususunda ilim kurumlarında büyük karışıklıklar baş gösterip; talebe, ders kitaplarından ancak bir-iki faslı yalan yanlış okumakla yetinip, bütün gayretlerini bir an evvel mevkii kapmaya sarf ederek ilim ve irfanın seviyesi düşmüştür” genel tespitine binaen kelamı dolaştırmadan kanalın yapılamamış olmasına getirir ve “Kıssadan hisse budur ki, küçük adamla büyük işe mübaşeret (girişmek) caiz değildir. Maslahatın münasib ser-kârı (ustabaşı ve mimarı) gerek. Zikrolunan hususa bir Padişah varıp zamanıyla mübaşeret etse (işi bizzat yürütse), ancak uhdesinden gelebilir ve bu çeşit işler sahib-himmet Padişah işidir, vüzera ve serdarlar kârı değildir.” tespitini yapar.

Osmanı Ali’nin bir diğer kanal projesi de “Süveyş Kanalı”dır maalesef bu kanal da benzer sebeplerle gerçekleştirilemez, bunu da bir başka yazı konusu yapalım deyip geçiyorum. Süveyş’te de nefes, politika, akli derinlik yetmez öyle “Osmanlıda oyun bitmez” demekle peynir gemisi yürütülemiyor, siz bakmayın vakanüvis ruhlu ulemanın nakli kelam eder iken tamtam çalmasına, çaldıkları boş varili geçemiyor. Tarihi gerçekler ortada.  

 

Hazar Deniz’ini Azak Denizi üstünden Karadeniz’e bağlayan “Волго-Донской судоходный канал имени В. И. Ленина”, (Türkçesi: V.I. Lenin Volga-Don Geçiş Kanalı) olan ve bugün de hizmet veren kanal, Rusların “Büyük Vatanseverlik Savaşı” dedikleri II. Dünya Savaşı hemen öncesinde Stalin’in talimatı ile “Su İşleri Projesi Enstitüsü” tarafından projelendirilir ve inşaatına başlanır ancak 1941-1945 yılları arasındaki “Büyük Vatanseverlik Savaşı” nedeniyle durdurulmuştur. 1948 yıllında başlanan kazı 1952 yılında nihayet tamamlanmış ve 1 Haziran 1952'de kullanıma açılmıştır. Volga-Don Kanalı'nın toplam uzunluğu 101 kilometre olup 45 kilometrelik çaylar ve suni gölleri de içermektedir. Kot farklarından ötürü, tıpkı “Panama Kanalındaki” gibi terfi havuzları inşa edilerek, gemileri istenilen seviyeye çıkarmak üzere kapaklar kapatılır oluşan havuza su pompalanarak seviye yükseltilir, bu kapsamda bildiğim kadarı ile 13 adet suni havuz oluşturulmuştur terfi amaçlı pompa istasyonları oluşturulmuştur. Kayıtlara göre; 900.000 işçinin, 100.000 Alman Savaş esirinin ve 100.000 mahpusun çalıştırıldığı ve araya birkaç gölün de eklenerek kullanılması neticesi ortaya 101 km. lik (63 mil) bir su yolu çıkmış ve bunun yaklaşık 56 km.si (35 mil) inşa edilerek oluşturulmuş kanaldan ibarettir. Senenin birkaç ayı donar ve hizmete su yolu yerine, oluşan buz tabakası adeta bir karayolu gibi hizmete devam eder, Rusların konu ile ilgili maharetini bilmek adına, Alman yoğun kuşatmaları altında geçen günlerde, gerek Leningrad (Petersburg) gerekse de Stalingrad (Volgagrad) direniş döneminin hikayelerini okumak kafidir. Kanalın girişinde; yapımına irade buyurması hasebi ile büyük bir “Stalin Heykeli” inşa edilir, bilahare yaşanan değersizleştirme süreci sonucunda heykel sökülür ve yerine halihazırda da bulunan ve emsallerine göre bir hayli de yüksek olan bir “Lenin Heykeli” yerleştirilir. Buradan çıkarılan doğru değerlendirmeler neticesinde, SSCB Karadeniz’i Don Nehri üzerinden Leningrad’a (Petersburg) bağlar, bugün yaz aylarında “Nehir Cruise Gemileri” ile turistik turlar düzenlenmektedir. Görüldüğü gibi sıcak deniz bağlantısı sadece Karadeniz üstünden değildir Rusya’nın…

Kanal bağlantılı en önemli kentlerden biri kabul edilen ve Büyük Vatanseverlik Savaşı dönemindeki büyük direnişin anısına “Stalingrad” adı verilen ancak bugün adı değiştirilerek Volgagrad haline getirilen şehir bulunmaktadır.

 

KIRGIZİSTAN ve DEVLET MEZARLIĞI

Kırgızistan’ın başkenti Bişkek’te dönem itibariyle önemli görülen ya da önemsenen insanların defnedilmesi maksadına matuf büyük bir “Devlet Mezarlığı” inşa edilmiştir. “Ata Beyit” adı verilen bu mezarlığa anladığım kadarıyla da zaman içerisinde bir de müze inşa edilecektir. Mezarlıkların da şeref tribünü sayılacak bu kabil mezarlıklar birçok ülkede bulunmaktadır, burada da olsun tabii ki. Son Kırgızistan gezimizde, ziyaret saatini de kaçırmamıza rağmen yanımızdaki hatırlı kişilerin tavassutuna binaen kapılar açıldı, girdik. Yeni organize edilmeye başladığı her halinden anlaşılan mezarlıkta, en önemli alan ünlü Kırgız yazar Cengiz Aytmatov’un babası ve kendisine ayrılmış, bu da çok kolay anlaşılır bir şeydir. Kırgızistan Sovyetinde baba Törekul Aytmatov önemli bir şahsiyet, anne de önemli bir tiyatro oyuncusudur. Bilahare, kendisini önemli makamlara getiren devletin merkezi politikası ile ters düşer, gözden düşer, gerçi dönemin ruhuna aykırı “Kırgız Milliyetçiliği” depreşmiştir ve sadece fikri düzeyde kalmaz, kalmadığı gibi Türk Birliği diye yola çıkan bir organizasyon içinde olur ve bilahare birlikte yola çıktığı arkadaşları ile ölüm cezasına çarptırılır. Daha önce bilinse bile öne çıkarılmayan bu hayat öyküsü artık öne çıkarılabilirdi ve de aynen tecelli eder. Babanın bu makus kaderine rağmen, önceleri gazeteci olarak “Maksim Gorki Edebiyat Enstitüsünde” yer alan, bilahare “Pravda” Gazetesine geçen, bu yükseliş ve başarılı yazarlık hayatı sayesinde “Sovyet Yazarlar Birliği”ne seçilme imkânı bulan oğul Cengiz Aytmatov, artık Sovyetler Birliğinde önemli biridir ve Sovyetler Birliği adına önemli uluslararası kongrelere katılır, ünü tüm dünyaya yayılır. Ben kendisinin “Elveda Gülsarı” adlı eserini 70’li yıllarda okumuştum ve kırsal hayat, insan-tabiat ilişkileri üstüne Bolşevik Devrimin katkılarını coşkulu bir dil ile anlatmıştır. Dönem itibari ile canım yurdumda komünist yazar olarak bilindiği için milliyetçi-mukaddesatçı çevreler tarafından pek sevilmez idi. Orta Asya Cumhuriyetlerinde dünün komünistleri artık değişmiştir, hak yol bulunmuştur, tam da bu yüzden günün trendine mütenasip bir vaziyette yine önde dururlar ve önemli şahsiyetler kabulü ile VİP muamelesine tabidirler. Sadece bu iki muhterem zatı kastedersek ciddi bir haksızlık olur bu gözler her ülkede bunlardan binlercesini gördü. Bu ülkelerin ve yönetimlerinin takdiridir, bizim kelam etmemiz yakışık almaz ve karışamayız da. Her şeye rağmen; Kırgızistan ve Kırgızlar benim gözümde son derece aktif yaşam içindedirler, olumluyu destekler iken olumsuza da alabildiğince karşı koyarlar, tam da bu yüzden hepsinden fazla da saygıyı hak ederler benim gözümde.

Neyse düşündüğüm konunun yazımına devam etmek için hemen bu tarafa geçiyorum. Kırgızistan’a ilk kez 1994 yılında bir iş gezisi münasebetiyle gitmiş idim, 2019 yılına kadar fasılalar ile defalarca daha seyahat ettim. İlk gittiğim de yol kenarlarındaki mezarlıklarda, mezar başlarındaki heykeller ya da mezarların bizzat kendilerinin alışkın olduğumuzdan çok farklı olduğunu gördüm. İlk fark etmemin nedeni mezar başlarındaki geyik boynuzları olmuş idi. Hemen izahını da 4 tarafı dağlarla çevrili olması hasebi ile geyik avcılığı ile irtibatlandırarak yapmış idik arkadaşlar ile. Sonraları da başka mezarlarda tek odalı hatta kemerli yapılar bile gördüm, bunun da izahı, zengin ve başarılı geçen hayatın enstrümanları ile vedalaşamayan mevtanın arkasından değer verdiği eşya ve aletlerinin de hemen yanı başında yer almasının istenmesi gibi yapılmakta idi. Bazen de bir tepenin başında bir türbe edası ile organize edilmiş bir mezar görebilirsiniz adeta tepenin ya da dağın ıssızlığının bağrına çekilmiş bir münzevi yerleşkesi gibi. Anlaşılan o ki; Kırgızlar, kaybettikleri yakınları için hayatlarına mütenasip bir büyüklük, mimari tarz ve biçimde kalıcı yapılar yapılmasını yaygın olarak tercih ediyorlar ve sanki bundan da içten içe gururlanıyorlar. 2019 Kasım ayında arkadaşlar ile yaptığımız son seyahatte kendilerine de bahsettiğim ve yaptığımız bir kabristan ziyaretinde onların da gördükleri üzere benzer davranışlar devam ediyor idi. Daha önceki bir seyahatimde öğrendiğime göre; belki de Şamanizm’in etkisinin devamı niteliğinde, insanlar ölünce ruhları dünyayı terk etmezler bu nedenle bu tür yapılara sığınma maksadı ile gerek bulunmaktadır. Bilindiği üzere Kırgızistan İslam dini ile 9. Yüzyıldan itibaren tanışmış olup İslam’a davet burada yoğun biçimde karşılık bulmuş ancak yine bilindiği üzere İslam’ın süslü ve abidevi mezara karşı olmasına rağmen burada mezar yapımı eskisi gibi devam etmiştir, bunda artık dediğim gibi Şamanizm’in mi yoksa göçebe kültürünün mü etkisi vardır bilemem… Ağırlıklı olarak bugün de devam eden, oba ya da yurt çadırı ya da kurgan höyük biçimi mezar yapımı tercih edilmiştir, son ziyaret ettiğimiz kabristanda sıkça gördüğümüz yapılara benzer şekilde. Gerçi şimdilerde çok yaygın olmamakla beraber mezar taşlarına mevtanın fotoğrafını da yerleştirme işine rastlanılıyor tahminim bunun da Ruslarla temas neticesinde gelişmiş olduğu yönündedir. Bu kabil organize edilmiş kabristanların adeta tepede kurulmuş bir köy edası ile ölüler şehrini çağrıştırmaktadır.  Bazı mezarlarda ölen kişilerin büstleri ya da küçük heykellerini de görmek mümkün iken bazen ziyaretçilerinde oturup dua ya da gerekli ibadetlerini gerçekleştirmeleri için banklar bulunmaktadır.

Mezarlıkların “şeref tribünü” diye nitelendirilecek 2 mezarlık daha biliyorum, birisi Moskova’daki Novodeviçi Mezarlığı ve Paris’teki Pere Lachaise mezarlığıdır, gerçi burada sağlığında şeref tribününde maç seyretmemiş olanlar da bulunmakta olup çok yaygın bir kitleye tahsis edilmiştir. Devlet mezarlıkları gibi sadece çok önemli (dönemine göre değişen) şahsiyetlere ayrılmaz. Mesela Moskova’da Nazım Hikmet yatarken Paris’te Yılmaz Güney ve Ahmet Kaya yatmaktadır. Bir de Kahire mezarlığı vardır ki; burası çok farklı bir hayatiyettedir. Kimine göre 1 milyon kimine göre 2,5 milyon insanın yaşadığı, her yönüyle şehir içinde mezarlık ya da daha doğru ifade ile mezarlıklarda organize olmuş şehircikler. Bu 3 önemli mezarlığı da görmüş birisi olarak bu satırları yazdım ve Kırgızistan’dakileri de görünce hep aklıma bunlar gelmektedir.

ADANA ve BÜYÜK SAAT

Adana benim hayatımda çok önemli bir kenttir, üniversite için geldiğim ve ilk kez ve doya doya “Büyük Şehir” tecrübesi yaşadığım adeta yeniden ve yepyeni bir kimliğe büründüğüm kent… Bir gün Adana’ya gelince ilk kez gördüğüm şeyleri yazacağım, bicibici, karsambaç, kamyon ile mahallelerde kar satışı, vs gibi. Adana; eski belediye başkanlarından birinin sözü ile; Dünyanın en büyük köyü, ne zaman söylüyor bunu başkan 70 li yıllarda, peki değişen bir şey var mı, ne yazık ki yok, hala çok büyük bir köy, bakmayın siz öyle geniş caddeler, yüksek binalar yapılmış olmasına… Kentin en eski yeri en önemsiz yeri gibi kalmış sanki… Ama hala çok seviyorum bu kenti, salt bu nedenle 2019 yılında 2 kez gittim ve gitmeye de devam edeceğim.

Eski Adana deyince, Kazancılar çarşısı, Büyük Saat etrafı, Tepebağ ve eski vilayet geliyor akla, en azından benimkine… Kazancılar Çarşısı; ki bakırcılık, kalaycılık, yorgancılık, hasırcılık, ayakkabıcılık gibi çarşının kuruluş yıllarında dönemin meşhur olan önemli meslek gruplarının bir araya geldiği ve Ramazanoğulları Beyliği döneminde kurulduğu bilinen bir yerdir. Eski Adana, eski vilayet binası, eski Emniyet Binası, Ulu Cami, Yağ Cami, Taş Köprü, Kız Lisesi, Ramazanoğlu Konağı, Eski Kışla, Çarşı Hamamı, Büyük Saat, Tarihi Kapalı Çarşı, Hasır Pazarı Cami, Kemeraltı Cami, Mestan Hamamı, Yeni Cami, Aziz Paulus Bebekli Kilise, Tarihi Ziraat Bankası Binası, Gazi İlkokulu Binası ve Tepebağ Mahallesi ile çevrili bir alan olup “Dünya Miras Listesine” behemehâl alınmalıdır. Yeterince olmasa bile Belediyelerin ve İlgili Bakanlığın tercihleri sonucu birtakım restorasyonlar yapılmış gibi görünmekle beraber topyekûn bir ihya etme faaliyet yapılmamış olmasından ötürü ciddi eksikler oluşmuş durumda. Yerel ve Genel yönetimlerin tercihinde özensiz davranan vatandaş ne yazık ki ve de maalesef ki özensiz muameleye tabi tutulur itina ve… Geçmişimiz, tarihimiz diye diye geçmişin geçmişini belleyenler gerçek manada kötü sonuca katlanmak zorunda bırakıyorlar insanı… Şimdi Eski Adana için yeni Büyükşehir Belediye Başkanı, okul arkadaşım ve dostum Zeydan Karalar’dan çok şey bekliyoruz, ne yapar, nasıl yapar, bunu bilemem, gerçi duyduğum bütçe sıkışıklığı konusu en büyük şikayeti imiş ama böyle olacağını biliyor olması gerekir idi, bu mazereti haklı olsa bile bizim beklentilerimizden vazgeçmemizi bekleyemez, beklememeli de. Neyse bu işin bir başka veçhesi, biz gelelim bölgenin durumunu, önemini ve geleceği üstüne düşünce derç etmeye…

Çevrili alan dedim ya; işte tam onun nerdeyse merkezine gelen yerde bir saat kulesi var, gecesi daha güzel bir kule, bir tanıtım levhası bile olmayan kule, ama emin olun çok güzel. “Kültür ve Turizm Bakanlığı Adana İl Müdürlüğü portalında” yazıldığına göre Canım Yudumun “en yüksek saat kulesi” olan Büyük Saat Kulesi Adana valisi Ziya Paşa tarafından 1881 yılında inşaatı başlatılır denmesine rağmen Ziya Paşa’nın 1880 yılının mayıs ayında öldüğü gözden kaçar herhalde ya da bendeki bilgiler farklıdır, bilemedim. Lakin yine aynı kayıtlar kulenin bitim tarihi olarak 1882 yılını işaret eder ve açılış için ise Adana’nın yeni valisi Abidin Paşa’dan söz edilir. Oysa Abidin Paşanın kariyerinde Adana Valiliği 1880 de hemen Ziya paşanın vefatı sonrası başlar ve eğer Kulenin başlama tarihi 1881 ise bu demektir ki Abidin Paşa inşaatı başlatmıştır, vs vs. Aslında daha detaylı araştırıldığında inşaatın 1879 yılında başlamış olma ihtimalinin daha çok olduğu kanısına varılmaktadır. Bu arada ünlü ressamımız Abidin Dino’nun babasıdır, mezkûr Adana Valisi Abidin Paşa. Mezkûr saat kulesinin “Büyük Saat” diye bilinir olmasının nedeni ise İş Bankası tarafından 1925 yılında Mestan Hamamı tarafından Çakmak Caddesi girişine bir saat kulesinin daha yapılmasıdır ki, bugün hala “Küçük Saat” olarak tariflenir olup hemen çevresindeki alan da Küçük Saat olarak bilinmektedir. Yolda envai türlü genişletme, düzenleme ve onarım işi yapılmasına rağmen, “Küçük Saati” eski hali ile korumuşlar, işte kentin karakterine ve ruhuna saygı budur, salt bu nedenle bile olsa gelmiş geçmiş tüm kent yöneticilerine kocaman bir teşekkür borcumuz bulunmaktadır.

Adana’daki Küçük Saat ile mukayese edilince bir şaheser sayılabilecek “Çeşme Saat Kulesi” ne oldu, kime ve neden hoş görünmedi de söküldü, sökülmekle kalmayıp atıldı, atılmakla kalmayıp akıbeti bile faili meçhule intikal etti. Oysa bu tür kent unsurları asla sökülmemeli, yıkılmamalı, kim yapıyorsa yapsın, her gelen bir şey ilave eder ya da sökerse kent olma karakterini yitirir, kent ruhunu yitirir ve ortada ruhsuz ve yaşanamaz kent kalır

Adana “Büyük Saat Kulesi” çağdaşları ve benzerleri ile kıyaslandığında çok fazla estetik bulunmayabilir ama devr-i Osmani’nin en yüksek saat kulesi olması ve 32 mt yüksekliği, duvarları tuğla ile örülmüş kare prizma olarak inşa edilmiş ve inşa edildiği tarihte Adana’nın her yerinden görülen hali ile bugüne tarihten gelen bir gizem edasında olup özellikle akşam saatlerinde ışıklandırma ile adeta binbir gece masallarından fırlamış bir görüntü verir. Adana Büyük Saat Kulesi Padişah Sultan 2. Abdülhamit tarafından resmi kuruluşların çalışma sürelerini ve ezan vakitlerini göstermesi ve kontrolü için yaptırılmış olduğu bilinmekte olup 138 yıldır ufak tefek aksamalar dışında faaliyet gösteriyor. Gerçi Fransız işgali döneminde hasar görmüş ama 1925’te yeniden çalışır vaziyete getirilmiş. Zaman içinde yıpranmalar ve depremlerde çeşitli hasarlar görmesine rağmen sadece 2014 yılında ciddi bir restorasyon geçirmiş olup halen her saat başı vakit tespiti yapan sesi birçok yerden duyulmaya devam etmektedir. 

Saat kulesinin açıldığı dönemde dönemin önemli şairi Fani Efendinin bir şiiri ile bitirelim.

    “Bir muazzamdır eserdir ki, misli yok naziri yok.

     Zahiren saat çalar, manen hükümet seslenir.

    Ol cenabı Abidine eyler dua:

    Çünkü andan ruz-u şeb vakti ibaret seslenir…”

PREKAZİ, AHDE VEFA

Dünyada sadece işine geleni parlatan bir medya olması ne kadar da kötü, çünkü ahde vefa kabilinden geçmişte iyi yaşanan şeyleri anımsayanların seslerinden kimse haberdar olamıyor. Sanki eski olan herşey kötü imiş gibi yapılıyor. Sovyetler Birliği, Yugoslavya ve sosyalizm kötü bu beylere göre, ama doğru mu zinhar doğru değil…Galatasaray’ın efsane futbolcularından Cevad Prekazi’nin yaşamını konu alan, anı-söyleşi türünden “Prekazi, vurdu gol oldu” kitabını okudum, herkese öneririm. Bir defa sadece futbol değil, hayatın tam da kendisini bulabilirsiniz, kapitalizm, sosyalizm, ateizm, İslam, Hristiyan, iç savaş, başarı, eğitim, kitle sporu, entrika, liderlik vs vs her konuya değinilmiş, hani şimdiki futbolcuları görünce hani bir de şeyhlerinin dizleri dibinde oturup ta sıkılmadan poz verenlerini, adamı neden daha erken bu kadar tanımamışız diye de hayıflandım, haaa tanısaydık ne olacaktı diye soracak olursanız, vallahi ona da cevabım yok… O zaman da kendisini beğenirdik kitabı okuduktan sonra da… Vallahi ne iyi bir adammışsın sen, Prekazi…

Sovyetler Birliği ile oluşan ayrılık neticesinde Amerikan kuyrukçuluğu yerine kendilerinin de lider olduğu “Bağlantısızlar Hareketinin” kurucu ülkelerinden biri olan Yugoslavya’da dünyaya gelip, ülkenin dünyanın parlayan yıldızı olduğu devirde insan olmanın onurunu, eşit üretmenin ve adil bölüşmenin hazzını yaşamış vesselam, Cevad Prekazi. Bilindiği üzere, dünyanın 2 kutuplu olduğu dönemlerde, başını Yugoslavya, Hindistan, Mısır, Gana gibi ülkelerin çektiği “Bağlantısızlar hareketi” ayrı ve bağımsız politika izlemek üzere bir araya gelirler, maksat emperyalizme ve sömürgeciliğe karşı savaş vermiş ülkelerin dayanışması ve eşit temsili neticesinde karar üretmektir.

Kitabı okudukça, Yugoslavya’da insan nasıl çok yönlü ve yetenekleri doğrultusunda eğitilirmiş, anlıyoruz, şimdi dünyanın içinde bulunduğu duruma bakarak, üzülüyoruz, ahlanıyoruz, vahlanıyoruz. Sıradan bir aile, ama evde müzik zevki, kulağı ve estetiği oluşturacak müzik dinleniyor, mesela hiç kaçırılmayan da her yıl 1 Ocak’ta “Viyana Filarmoni Orkestrası” tarafından “yeni yıl konseri” adı altında olanı ve Cevad Prekazi şimdilerde 60 yaşını geçmiş olmasına rağmen hala mezkûr konsere müdavim.

“İşçiler için de güzeldi yaşam. Yılda en az iki kere tatile gidiyordun. Fabrikada liste yapılıyordu; kim banliyöye gitmek istiyor, kim deniz tarafına gitmek istiyor, kim dağa gitmek istiyor. Gidiyordun ve bütün masrafları devlet karşılıyordu. Bide 20 yıl çalışan her işçiye daire veriyorlardı. Müthişti. Hepsi “Tito”nun sayesinde” … Böyle değerlendiriyor Yugoslavya’nın çalışma hayatını, çünkü böyle görüyor… Eee tabii o zaman henüz insanlar “kaynak nerde, kaynak” şebekliğini keşfetmemişlerdi. Devletler ve tebaaları biliyordu ki; “bu dünya bizim” ve herkese yeter, bu minvalde organize olmuşlardı. Mesela o dönemlerde herkes onurlu yaşamak için her şeye sahiptiler ama bir tek eksiklikleri vardı, “dolar milyarderleri”, çok şükür şimdi kavuştular. Yaşasın kapitalizm…

Kitabı derleyen Onur Bayrakçeken soruyor; “Hajduk Split de ilginç bir kulüp. Yugoslavya’nın en eski kulüplerinden, 1911 de kurulmuş. Nazi işgali döneminde faşistlere direnmiş. Hatta devrimden sonra birçok kulübün ismi değiştirilirken Hajduk Split’in ismine dokunulmamış, herhalde ödüllendirmek amaçlı”ve Prekazi cevaplıyor; “Hajduk Split de Partizan gibi tam bir Yugo kulübüydü… Bütün dünyada taraftarları vardı. Zaten II. Dünya savaşında da pek çok Hajduk idarecisi ve futbolcusu faşistlere karşı savaşırken öldü. Faşistler, Hajduk’un ismini değiştirmek istedi ama Hajduk geçit vermedi onlara. Bu yüzden Yugoslavya için önemli bir kulüptür. Bir dizi bile çevrilmişti Hajduk’un nasıl kurulduğuyla, II. Dünya savaşında neler yaptığı ile ilgili; Velo Mista (1980).”. Tarihsel bir tespit daha yapıyor ve sporun ve sporcunun gerçek pozisyonunun ne olması gerektiğine işaret ediyor, yan “yok öyle güçlüden yana olma” modası… Ne yapayım ekmek parası bahanelerinin arkasına sığınılmaması gerektiğini söylüyor.

Whatsapp profilinde che Guevera’nın fotoğrafını bulunduran Prekazi ile söyleşi müzik üstüne de devam ediyor, kitap ve edebiyat üstüne devam ediyor, neler neler de biliyormuş bu adam dedirtiyor, hani bizim futbolcu profiline hiç te uygun değil, hani tamam ağam tamam paşam diyenlerden değil… “Punk” müziğin önemli temsilcilerinden “The Clash” in esas oğlanı, punk’u slogan müziğinden sıyırıp içini doldurmaya çalışan Ankara doğumlu Joe Strummer’e kadar, hatta onu faşistlerin neden sevmediğine kadar bilgi sahibi, hay Allah futbolcunun da bilgilisini ne kadar özlemişiz dedirtiyor vallahi…

“İyi ki Yugoslavya’da doğmuşum. Çok şey öğrendim. Çünkü öğrenmek bedavaydı bizde. Şimdi her şey paralı oldu” sözleriyle açıklıyor, sosyal hayat ve eğitim sistemini… Evet böyle diyor Prekazi, Kızılyıldız, Hajduk Split, Partizan, Amerika da futbol, Galatasaray, Liverpool gibi takımlarla ilgili bilgi ve deneyimleri, Derwall’in üstatlığı, Mustafa Denizli’nin kıvraklığı, Alp Yalman’ın yalpaları, siyasetin futbola, futbolun siyasete, dinin futbola ilgisini ve müdahalesi, dini tercihinin dinsizlik olduğu, Canım yurduma gelen Yugoslav futbolcular, bizde parlatılan ama hiç te öyle olmadığı konusunda hemfikir olduğum Goran Bregoviç üstüne tespitler, Tugay Kerimoğlu, Uğur Tütüneker, Tanju Çolak, Hakan Şükür, Erdal Keser, Hasan Şaş, Arif Erdem, Hagi, Hıncal Uluç, 14 yıl aradan sonra yeniden Galatasaray şampiyonlukları, Avrupa Şampiyon Kulüpler Kupasındaki başarılar, Tarık Akan ile dostluk, Fenerbahçe’nin transfer teklifi, Erman Toroğlu ile ilgili çok kötü tespitleri ve yalancılığı ve kasıntılığı ve Türkiye’den vatandaşlık almasına kadar… Merak edenlerin okuması gerekir diye düşünüyorum.

Yazımı; Efsane Teknik Direktör Jupp Derwall’in Cevat Prekazi ile ilgili şu sözü ile bitiriyorum; “Cevad, rahatça başa çıkabileceğiniz kolay bir oyuncu değildi ama birlikte cehennemden geçebileceğiniz futbolculardandı”. Bu vesile ile bir futbolsever olarak Jupp Derwall’i de büyük bir özlemle analım.

TURABDİN- MİDYAT

Dinler ve diller kenti olarak da değerlendirebileceğimiz bir kenttir, Midyat. Gerçi kolayca bilineceği üzere, bu kadar medeniyete beşiklik etmiş, adeta bir kavimler kapısı olmuş Canım Anadolu’nun birçok bölümü gerçekte böyle olsa bile, maalesef ülkemiz garip azınlığı tarafından canlı tutulan “ya sev, ya terket” kültürü uluslararası bir destek ve dayatma neticesinde, buna gözlerini yumarak “yokmuş” muamelesi yapmaktadır. Yapıyor da ne oluyor, kocaman bir hiç, hayat devam ediyor, kervan yürüyor. Midyat, açık müze havasında dolaşılabilecek bir kent olmanın ötesinde, Ezidice, Süryanice, Arapça, Türkçe ve Kürtçe hep birlikte güzel güzel, uslu uslu ve temelde kardeşçe idare ederken göze farklılıkları ve farklılaşmayı tetikleyen bir pankart çıkıyor önümüze, tahminimce de asla tabanı olmayan bir fikriyatın provakatif yaklaşımı, Allah selamet versin bu kafaya… Kaymakamlığın düzenleyip ziyarete açtığı konak üzerinden bakıyoruz Midyat’a, cami ve kiliseler kenti, peki vatandaşın bu yerlerle olan ilişkisi mezkur yerlerin çokluğuna mütenasip midir hiç zannetmiyorum ve sorduğum sorulara gençlerden aldığım cevaplar fikrimi destekliyor. Manzaranızı Cami ve kiliselerin siluetleri dolduruyor, en azından görüntüde kardeşlik görüntüsü, hoş gerçekten çok hoş… Kentin girişindeki kavşağın düzenlenmesinde refüjdeki göbek üstüne inşa edilen heykel nasıl bir kente geldiğinizi anlatıyor. Kare kesitli bu dikitin bir tarafında Müslümanlığı simgeleyen Cami, bir tarafında Hristiyanlığı simgeleyen Kilise, bir tarafında Ezidiliğin simgesi Tavuskuşu ve hepsinin ortak noktası Türkiye haritası ise bir tarafında bu heykelin. Bunu kimin yaptığı kadar kimin yaşamasına da izin verdiğidir, bu manada seçilmiş ve atanmışların hoşgörü ve sabırlarını takdir etmek gerekir. Gücü elinde bulunduran atanmışların iki dudağı arasından çıkacak bir söz sükuneti bozabilir ama yapmıyorlar ve de yapmamaları da çok doğru görünmektedir. Bu hoşgörünün sınırlarının daha da artması dileğimizi bu vesile ile tekrarlamalıyız. Hülasa hem ismi, hem tarihi, hem toprağı ve en önemlisi insanıyla özel bir yer olan “Midyat”, “Turabdin” denilen bir bölgenin neredeyse merkezinde bulunmaktadır. Turabdin diye adlandırılan bölge, Süryaniler için dini ve kültürel açıdan çok önemli bir bölge olup Süryanice de “Kulların dağı” anlamına gelmektedir. İnişli çıkışlı bir kalker platosu olan Turabdin, Midyat İdil yolu üzerindeki “Mor Gabriel Manastırı”ndan (deyrülumur) ötürü ziyaretçisi fazlaca olmaktadır. Rivayet odur ki, bidayetten beri 80 önemli manastırın burada yer alması Süryaniler için bir çekim merkezi olmuştur. Mor Gabriel Manastırı, yaklaşık 1600 yıllık bir yapı ve ibadethane olmanın ötesinde bir anlam taşır Süryaniler için sevginin ve kardeşliğin bir simgesidir adeta.

Platonun üzüm yetiştirilmesine çok elverişli, sık sık görülen kalker türevli toprak tepelerinden oluşmuş olması, kaliteli üzüm için gereken, her asmanın ayrı ayrı güneş, rüzgâr ve çiğ gibi doğa olaylarından eşit ve uygun faydalanmasına olanak vermektedir. Zaten bu görüntü yetiştirilmiş üzüm kalitesi ve üretilen Süryani şaraplarından da anlaşılmaktadır. Bölgede Turabdin şarapları, beyazı kerkuş ve mezruna, kırmızısı ise öküzgözü ve boğazkere üzümlerinden elde edilmekte olup şarabın tadının geleneksel hazırlanmış küplerde toprak altındaki mahzenlerde 45-60 gün bekletilerek temin edildiği anlatılmaktadır. Sabah saatlerinde gezmemize rağmen açılmış şarap evlerinde, tadımlık ikram edilen şarapların tadına baktık, özellikle de kırmızısına, tadı hafif değişik, ağızdaki pozisyonu dolgun ve kesif, içimi hoş ve keyifli bir şarap… Neyse daha fazla konuşmayıp işi uzmanlarına bırakayım. Ama gidilirse mutlaka tadılmalı ve alınmalı…

Evet; Türk, Kürt, Arap, Ermeni, Ezidi, Süryani; kadim toprakların kadim milletleri ve inanışları, Mezopotamya halitası olmuş adeta, acıları, sevinçleri, gururları ve bellekleri sevgiyle yoğrulmuş, dillerin oluşturduğu köprüler ile dünü bugüne, doğuyu batıya imbiklemiş ve eklemiş… Acılar, gözyaşları, zaferler, yıkımlar yaşayarak yüzyılları geride bırakmış insanların bugünkü mirasçıları ile konuşunca kimse yaşanmışları unutmuyor gibi görünüyorsa da herkesin özlemi sükûnet, sevgi ve huzur, bu net… Ama su uyur düşman uyumaz, bu kadim coğrafya ekseriyetin hasletinden ziyade ekalliyetin musibetinden nasiplenmiştir.

Süryanilerin adını ilk kez 1975’te duymuş idim, dayatılan politikalardan yılan bu kadim millet büyük kitleler halinde Avrupa’ya özellikle de kuzey ülkelerine göçerler, mezkûr yıllarda Almanya canım Yurduma işçi hücumunun önüne geçmek maksadıyla vize uygulamaya başlar ve akabinde de İsveç Süryani göçmenleri bahane ederek vize uygulamaya başlar… Mezkûr yıllarda Çeşme başta İsveç olmak üzere kuzey ülkelerinin turisti ile tanışır, Altın Yunus ve Ertan Oteli tur operatörlerinin merkezidir adeta. İşte ilk kez o yıllarda İsveçlilerden duymuş idim “Süryani” sözünü. Gerçi Çeşme’yi dünyanın merkezi sayanlar pek bilmez ama sonradan daha neler neler öğrendim buralarda bilinmeyen, say say bitmez. Peki; şimdi Çeşme’yi dünyanın en güzel yeri sayanlar, bir şeyleri öğrendiler mi, hiç zannetmiyorum, öğrenememe durumu kuşaklar arasında da kontamine bir durum oluşturmaya devam ediyor, ne yazık ki… Öğrenme çaba ister, sabır ister hülasa kolay değildir. Bilmek ve öğrenmek süreci de tesadüfen olmuyor olsa da çok kişiye amorti cinsinden çıkıyor, vs vs…

Peki; şimdilerde çok moda, GAP turlarının, olmazsa olmazı, Mardin ve Midyat, ne durumda, görünürde tam anlamı ile bir huzur var ama görünürde galiba. Çünkü, Midyat, gümüş işlemeciliğinin ordinaryüslüğü sayılan “telkâri” işinde çok ileri, üzüm yetiştiriciliğinde çok ileri, şehir korumacılığında çok ileri, peki, sonuç… Midyat’ın en önemli partneri de yaklaşık 40 km mesafedeki Hasankeyf’tir. Hasankeyf bu manada Midyat’ın önemini arttırmıştır.

ZEYTİNDAĞI-MUSA OĞULLARI

“Arap baharı” adı ile maruf ve emperyalizmin yeniden şekil vermek istediği Ortadoğu üzerine; Falih Rıfkı Atay’ın geçen yüzyılın başında yine emperyalizmin yeniden şekil vermek istediği döneme yönelik anı ve gözlemlerinden oluşturduğu “Zeytindağı” adlı kitabı okuyoruz, neler neler var… Tehcir kültürü mü, tedhiş kültürü mü, savaş kültürü mü? Herşey var, barış kültürü yok. Emperyalizmin bölgeye nasıl odaklandığının, taaa o yıllardan fiilen yaşananlardan yola çıkarak anlatıldığı, bölgenin nasıl bir cadı kazanı olduğu, bölge insanının “çok taraflı diplomasiye” yatkın olduğu tespitinden, İttihat ve Terakki’nin güçlü adamı ve kendini “Suriye Hidivi” gören Cemal Paşa’nın “Emevi Camiinde Cuma namazları” törenseline kadar “multilateral” tespitleri, bol kepçe misali anlayabilene ya da anlayana misali… Hani her konuda hemfikir olunmasa bile, ders alma yorumda çeşitlilik faslından, okunması gereken bir kitap…

“Kudüs kelimesi Hıristiyanlığı hatıra getirir. Fakat ne Kudüs’te ne de Filistin’de Hıristiyanlık diye bir mesele yoktur. Kudüs'ün Hıristiyanlığı, Ortodoks Petersburg, Protestan Berlin, dinsiz Paris, Katolik Roma ve Anglikan Londra'nın politika meselesidir.

Kudüs'ün yerli meselesi, Yahudi-Arap meselesi: Bir avuç Yahudi, altı yüz bin Arap!
Yafa’dan Kudüs’e kadar Yahudi Filistin’i birkaç defa dolaştım. Filistin’in yeni kasabaları ve köyleri Yahudi eseridir. Bu, yeni değil, yepyeni bir Filistin’dir. Köylerinde akşamları simokin giyen İngiliz Yahudisi muhtarlık eder. Kırmızı yanaklı Alman Yahudi kızları dilijanslar üstünde şarkı söyleyerek bağdan köye döner. Müslüman Araplar ise, bu efendilerin hizmetindedirler: Üzümü Arap gündelikçi sıkar ve şarabını semiz Yahudi içer.
Eski Filistin’de Arap köyü bir toprak yığınıdır. Bahçeler harap, insanlar çıplak, gözler hastalıklıdır.
Yahudi Filistin'de kasabalar, portakal kokuları ile düzgün şosalar, frenk incirleri ile çevrilmiştir. Şubat ayında göğüsleri ve enseleri açık kadınlar, keskin süsledikleri zengin otel salonlarında, gözleri engine dalmış, harp sonunu beklemektedirler.
Gözyaşının hiçbir faydası olmadığını anlamak için, Yahudilerin Kudüs’te yüzlerce yıldan beri her cumartesi günü başlarını dayayıp ağladıkları taşı ziyaret ediniz: Yüzlerce yıllık gözyaşı, bu ağlama duvarını bir santim aşındırmamıştır.
Paranın ne büyük kuvvet olduğunu anlamak için ise, Filistin kıyılarını ve içlerini Yahudilerin ve büyük Arap sayısını çöle doğru süren Siyonist sömürgeciliğini görün. Yüzlerce yıllık gözyaşı, bir külçe altına değmez. Balfur'un bir nutku, Davud'un bütün mezmurlarından daha tesirlidir. Yahudiler tedhiş kasırgasını üzerlerinden defetmek için hiçbir gösterişi esirgemediler. Köylerinde bize her zaman portakalların en olmuşunu, şarapların en eskisini ikram ettiler. Bir gün aynı yaşta biri oğlan biri kız, iki güzel Yahudi yavrusunu al-beyazla süslemiş bir simokinli köy muhtarı, bana diyordu ki:
- Kumandan Paşa’ya bu akşam şiir okutmak istiyoruz. Acaba hangisi okusa Paşa hazretlerinin hoşlarına gider?
Yeni Filistin’de Almanca, İngilizce, Fransızca bütün diller konuşulur. Yalnız Yahudi dili olan İbranice, devletin dili olan Türkçe ve çoğunluğun dili olan Arapça görüşülmez. Köyler, orta halli bir dans salonundan boşaltılmış çiftlerle doludur. Ve çıplak Arap, kapı eşiklerinde yemek artığı ve yarı yenmiş portakal kemirip durur.
Buğday, Kuzey Suriye'den geliyordu. Filistin yiyici idi. Daha önce en büyük yiyici olan cephe vardı. Kıtlık ve açlığı önlemek için Filistin Yahudilerini harbin sonuna kadar istihsal bölgesine yollamak ve orada oturtmak lazım geldi. Acaba gerçek sebep bu mu idi, yoksa Filistin Yahudileri tehcir mi ediliyordu?
Bir Yahudi tehciri ihtimali haberi alınır alınmaz birbirleri ile boğuşan milletler bize karşı birleşiverdiler. Protestan, Katolik, Anglikan, Ortodoks, bütün Hıristiyanları birbirleri ile çarpıştıran ve 1914-1918 hamursuzunu Hıristiyan kanı ile yoğuran Yahudi bankerleri bütün kiliseyi havra menfaati için camiye karşı çevirmeye muvaffak oldular.
Yafa konaklarını, otellerini, portakal ormanlarını, bunca yıldır kurulan Yahudi yurdunu bırakıp Hama ve Humus kasabalarının kerpiçleri ve buğday tarlası içine atılmak: Asla!
Fakat Cemal Paşa, çiğ bir politikacı değildi. Siyonistlerin başlarının kimler olduğunu da biliyordu. Reisleri çağırdı, dedi ki:
- İkiden biri: Ya sizi, Ermenilere yapıldığı gibi tehcir ederim. Evlerinizi, bağlarınızı, bahçelerinizi bırakıp yaya olarak buğdaya doğru gidersiniz. Yahut evlerinize, bağlarınıza ve bahçelerinize sizden heyetleri bekçi yaparım ve emirlerine jandarma ve asker veririm. Bir portakala dokunanı idam ederim. Sizi de trenlerle yollarım. Ancak bu ikincisi olmak için yarın sabah bütün Viyana ve Berlin gazeteleri susmalıdır.
Yahudilerin akılsız olduklarını ispat etmek için fırsat beklemediklerine şüphe yoktu. Karargâh telgrafhanesine gittiler, iki satırla iki büyük şehri, ondan başka Londra'yı ve Paris'i susturdular.
Gerçekten Yafa'yı boşaltıp burunları kanamaksızın Hama ve Humus’a gittiler ve geride Araplar onların bir portakallarını bile ağız tadı ile yiyemediler.
Tehcirlerin bir sebebi de, Yahudi Filistin'in bir casus yuvası olması idi. Hama devesi ile çöl üstünden Bağdat karargâhına istatistik yetiştirmek, şüphesiz Filistin kıyısından sandalla İngiliz torpidosuna haber yollamak kadar kolay olmadı.
Bu yazıyı neşrettikten sonra Cevdet tarihinde şu satırları okudum: "Fransız İhtilali'nin âsar-ı garibesinden biri dahi budur ki, bu esnada Yahudi ağzından bir beyanname kaleme alınarak tabı ve neşir ile Kudüs-ü Şerifte bir Yahudi hükümeti teşkil olunmak üzere her tarafta olan Yahudiler, ittifaka devlet olunmuştur. Zehiy tasavvur-u bâtıl, zehiy hayal-i muhal."

“Zeytindağı” ile ilgili benden bu kadar… Merak edenlerin kitabın kendisini okumasını bugün adına şiddetle öneririm…

ZEYTİNDAĞI- BİZİM İMPARATORLUK

Ülkemizin maalesef Ortadoğu’da “Arap Baharı” adı ile maruf büyük projenin yeniden karılan kartları münasebeti ile önemli roller üstlendiğini anlamaktayız, uzunca bir süredir devlet büyüklerimizin açıklamalarından. Bu münasebet ile çok önce okuduğum ve 1. Dünya savaşı döneminde Ortadoğu’nun nasıl bir girdap olduğunu ve Osmanlı’nın çok önemli eyaletlerini nasıl yuttuğunu anlatan önemli bir kitap vardır, “Zeytindağı” işte onu anımsadım, yazarı ise Falih Rıfkı Atay, malumunuz; yazar, gazeteci ve yazar olarak Atatürk’ün anıları denilebilecek kitaplar da yazmıştır. İttihat ve Terakki’nin önemli simalarından ve 4. Ordu Suriye ve Batı Arabistan Bölgesi Genel Komutanı Cemal Paşa’nın özel kaleminde de yedek subay olarak çalışır, Ortadoğu üzerine bilgisi, ilgisi ve dünya görüşü çerçevesinde ve ölçüsünde gözlemleri olur ve mezkûr döneme yönelik anılarını da mezkûr kitapta toplamıştır. Hafıza tazeleme babında kitabı yeniden okuma ihtiyacı duydum, günü değerlendirme adına çok faydalandığımı söyleyebilirim, okumamış olanlara da öneririm, hatta yanlış hatırlamıyor isem şimdiki Cumhurbaşkanı R. Tayyip Erdoğan’da Başbakanlığı döneminde kitabın okunmasını salık vermişti. Yeri iken söyleyeyim; birçok tespiti konusunda kendisi ile hemfikir değilim, olamam da, emperyalizm ve emperyalist paylaşım savaşı ve de Osmanlının rol ve pozisyonları konusunda ayrı düşündüğüm çok nokta var olmakla birlikte okunmasında sayısız fayda mülahaza etmekteyim, en azından şehirlerin fiziki durumunun tespitidir, yerli insanların davranışları konusunda gözlemdir neticede, artık neden ve sonuçları üstüne de herkesin dünya görüşü dahilinde analiz yapması mümkündür.

“Bizim İmparatorluk” başlıklı bölümdeki gözlem ve tespitlere herkes ittifakla katılır sanırım “Zeytindağı’nın tepesindeyim. Lût denizine ve Gerek dağlarına bakıyordum. Daha ötede, Kızıldeniz'in bütün sol kıyısı, Hicaz ve Yemen var. Başımı çevirdiğim zaman Kamame’nin kubbesi gözüme çarpıyor. Burası Filistin’dir. Daha aşağı Lübnan var; Suriye var; bir yandan Süveyş Kanalı’na, öbür yandan Basra Körfezi’ne kadar çöller, şehirler ve hepsinin üstünde bizim bayrağımız! Ben bu büyük imparatorluğun çocuğuyum. Çıplak İsa, Nasıra'da marangoz çırağı idi; Zeytindağı’nın üstünden geçtiği zaman, altında, kendi malı bir eşeği vardı. Biz Kudüs’te kirada oturuyoruz.

Halep’ten bu tarafa geçmeyen şey, yalnız Türk kâğıdı değil, ne Türkçe ne Türk geçiyor.
Floransa ne kadar bizden değilse, Kudüs de o kadar bizim değildi. Sokaklarda turistler gibi dolaşıyoruz. Kamame Kilisesi’nin Hıristiyan milletler arasında bölünmüş olduğunu bilirsiniz, içerisinin her parçası ve kilisenin her hizmeti bir başka cemaatindir. Bu cemaatler yalnız anahtarı pay edememişlerdir. Anahtar bir hocada durur. Bütün bu kıtalarda biz işte bu hocanın görevini yapıyoruz. Ticaret, kültür, çiftlik, endüstri, binalar, her şey Arapların veya başka devletlerin... Yalnız jandarma bizim idi; jandarma bile değil, jandarmanın esvabı.
Osmanlı saltanatı son bürokrat iken, bürokrasi bile tam Arap, yahut yarı Araptır. Türkleşmiş hiçbir Arap görmedikten başka, Araplaşmamış Türk'e az rast geliyordum.
Arap milliyetçiliği güden Şamlı Azimzadeler, Konya'dan gelme Kemik Hüseyin torunları idi. Halep'in esas familyalarının asılları Türklerdi. Osmanlı İmparatorluğunda itibar, azınlığın imtiyazı olduğu için ve Türk unsuru imtiyazsız olduğu için herhangi bir Müslüman azınlığın çocuğu olmak, Türk olmaktan daha faydalı idi.
Bir Kürt zaptiye çavuşunun kütüğünden gelen Abdurrahman Paşa, dedesi ve babası vergi çaldığı için zengin, Araplaşmış olduğu için de ayan âzası idi. Bu Abdurrahman Paşa, kendi toprağının tamamını ancak harita üstünde görmüştür.
Birinci Millet Meclisi'nde Şer'iye Vekilliği etmiş, Eskişehirli bir Türk hocasının Türkler gibi "ve" demek yerine, Araplar gibi "vua" dediğini belki henüz unutmamış olanlar vardır. Suriye, Filistin ve Hicaz'da:
- Türk müsünüz?
Sorusunun birçok defalar cevabı:
- Estağfurullah! idi.
Bu kıtaları ne sömürgeleştirmiş, ne de vatanlaştırmıştık.
Osmanlı İmparatorluğu buralarda, ücretsiz tarla ve sokak bekçisi idi.
Eğer medrese ve şuursuzluk devam etmiş olsaydı, Araplığın Anadolu
yukarılarına kadar gireceğine şüphe yoktu.
Bizim emperyalizm, Osmanlı emperyalizmi, şu ana fikir üstünde kurulmuş bir hayal idi: Türk milleti kendi başına devlet yapamaz!

Kudüs'ün en güzel yapısı Almanların, ikinci güzel yapısı yine onların, en büyük yapısı Rusların, bütün öteki binalar İngilizlerin, Fransızların, hep başka milletlerin idi. Gür sakalları baharat kokan Dürziler, saçları örgülü Yahudiler, elleri meşin-leşmiş urban ve entarili Araplar, hepsi Türk ordusu Kanala doğru giderken, dar Suriye ve Filistin kıtasında iki safa ayrılmış:

"- Geç yiğitim, geç!" diyordu.
Fakat bir avuç Türk, bütün kıtayı tuttu.
Koskoca çölü, yapı ve bahçelerle donattık.
Geç kalmıştık. Artık ne Suriye, ne de Filistin bizim idi. Rumeli'yi kaybetmiştik.
Bir realite hissi ile değil, bir tarih hissi ile kendimizi zorluyorduk. Anadolu baştanbaşa yapılmak, şehirler, köyler, ev ve tarla zengin olmak, Türkler tamamıyla Batılaşmak ve sonra da Halep'ten Kızıldeniz'e doğru, nüfus, teknik ve sermaye ile taşmak lazımdı. Biz ise Anadolu'yu aşıp Halep kapısını vurduğumuz zaman, bayındırlık ve kalabalık görmeye başlıyorduk. Halep, büyük bir şehir, Şam büyük bir şehir, Beyrut büyük bir şehir, Kudüs büyük bir şehir ve hepsi ağyar idi. Lübnan havası, bize Dobruca havasından yüz kat daha yabancı idi.
Fakat her yere:
- Bizim, diyorduk.
Şam, evimiz kadar bizim, Lübnan bahçemiz kadar bizim... Bu tasarruf ve hüküm hissinin bize damarımızdaki kandan geldiğine şüphe yoktu.
Ve kendimizi otelciye, lokantacıya, hatta posta memuruna anlatmak için yavaş yavaş Arapça öğreniyorduk.
Şam'dan kalkan tren, Medine'ye üç gün üç gecede gider. Medine'yi bile bırakmıyorduk. Medine'siz Türkiye? Bu emperyalizmin intihan demekti.
Ne Medine'si? Bir gün aşağı geçecek bir kıtayı selamlamaya inmiştik. Tren
varken, Adana'dan beri yayan yürümekte idiler. Üç bin kadar zayıf, soluk ve üstü başı yıpranmış Türk çocuğu, yorgun argın önümüzden geçtiler. Biliyor musunuz,nereye gidiyorlardı? Aden'e!
Hâmid'in mısraını hatırlıyordum:
- Nereye gitmek istiyorsunuz?
- Adem’e!
Mısır'ı fethe çıkan Cemal Paşa, Kudüs'te, Şam'da, Lübnan'da, Beyrut'ta ve Halep'te oturduğu zaman, bir işgal ordusunun kumandanı gibi bir şeydi.
Zeytindağı'nın üstündeki Alman yurdunda biz, devenin üstüne merdivenle tırmanmaya uğraşan Avusturyalı subay, otomobilden ürken hecin, hecinden ürken Macar atı, kanalı geçmek için Taberiye Gölü'nde tulum idmanı yapan Sivaslı nefer ve bir boğuk Arap sesi:
- Felyahya!
...İmparatorlukların sanatı sömürge ve milliyet işletmektir. Osmanlı imparatorluğu, Trakya'dan Erzurum'a doğru, koca gövdesini yan yatırmış, memelerini sömürge ve milliyetlerin ağzına teslim etmiş, artık sütü kanı ile karışık emilen bir sağmal idi.

Kıssa ve hisse kabilinden… Değerlendirmeleri olumlu görenlerin Ortadoğu’yu bataklık, görmeyenlerin ise imparatorluk cüzü görmeye devam edebilirler.

SIRA GECELERİ

Bu yılda GAP gezisi kapsamında Urfa’ya yol düşürdük, “Tarihin sıfır noktası; Göbeklitepe” ziyareti ve muhtemel yeni bulgu ve bilgilerin edinilmesi için. Dünyanın bilinen en eski üniversitesi “Harran Üniversitesinde” yürütülen kazı ve araştırma çalışmalarındaki ilerlemeyi görmek ve varsa yeni bilgiler ile donanmak üzere, yeniden Harran, dedik.

Malumdur ki; Urfa, ilkel dinlerden, tek tanrılı dinlere ve onların inançlarına ve bu inançlar ile bağlantılı kültürlerin birbirlerinin içine geçtiği veya birbirleri ile kaynaştığı ya da kaynaşmış olduğu kabul edilen ve de bu sebeple tüm dünyaca bir kültür ve inanç turizminde başkent olması ittifak ile kabul edilmiştir. Tarihi boyunca, birçok hükümdara uğrak yeri olmuş, birçok peygamberin yolunun düştüğü ya da birçok peygamberin doğduğu büyüdüğü yer olmuş, Enbiya’sı, Evliya’sı, Eren’i ve Ermiş’i bol olmuş bir coğrafyadır, Urfa. Sözlü ve bazı yazılı kaynaklar bu bolluğu taaa Hz. Âdem ve Hz. Havva’ya kadar dayandırarak konuya daha da bir başka mistik boyut katmaktalar. Lakin bugün artık sadece Müslümanların ziyaret ettiği bir kent olmanın ötesine geçememiş durumda bir görüntü vermektedir. Bu manadaki gelişmeyi 1993 yılından beri, çok sık olmasa da, yaptığım seyahatler neticesinde bizzat müşahede etmiş bulunmaktayım, artık bunda nelerin çok etkili olduğu sarih olmakla birlikte bu yazının konusunu teşkil etmemektedir. Hayatın; fazlaca direnemeden, kapitalizmin dayattığı kurallar manzumesi dışında hiçbir şeyin hayatiyetine devam edemeyeceği bir hale evrilmesinden, her şeyin aşırı ticarileşmesinden ve de her şeyin içinin külliyen boşaltılmasının adeta tek seçenek haline geldiği bu noktada daha ne beklenebilirdi. Üstüne üstlük çok seslilik diye diye tepinir iken bir anda tek seslilik dayatılınca, tablo da çok sürpriz gelmiyor açıkçası. Neyse fazla uzatmadan başlıktaki konuya geçelim. Maalesef, tüm benzer geleneksel oluşumlar gibi “Sıra gecesi” de bundan nasibini almış durumda, olabildiğince ticari, olabildiğince tektip ve olabildiğince içi boşaltılmış.

Bilindiği üzere; “sıra gecesi” bize uzun yıllardır TV ekranlarında, başta Tatlıses gibiler aracılığı ile ve filmlerde gösterildiği gibi, genç-yaşlı bir grup türkücünün ya da çalgıcının yanyana sıralandığı, tek tip giyindiği diğer yanda da “çiğ köfte” yoğuran bir abi tablosu olarak taktim edilmiştir. Bakmayın siz, uzun yıllardır bunun böyle takdim edildiğine, bu tablo bu günlerin hazırlığını yapan toplum mühendislerinin çizdiği tablonun bir parçasıdır. Hani diyorlar ya, hayatın her saniyesinin tanzimi, ahada o… Yoksa; “sıra gecesi”, yanık sesli yerel türkücü abinin Allah vergisi hançere kabiliyetini ibraz ettiği, akan terinin yamağı tarafından pasa silinen çiğ köfteci abinin kan-ter içinde köfte yoğurduğu, yan yana sıralanmış figüran olma özelliği taşıyan abilerinde pasa alkış ile “şappi, şappi” diye alkış ile şarkıya katıldığı, sonra da “mırra” içilen bir tören olsa idi emin olun ki ünü ya da kalıcılığı olsa olsa “asri dünyanın” gün yapan ablalarının ki kadar kalıcı ve meşhur olur idi… Tarihi henüz herhangi bir yazılı kaynak ile belirlenemeyen ama çok eskilere, hatta rivayete göre “ipek yolu” kültürü olmaya kadar dayalı eski bir gelenektir, sıra gecesi ve konusu diğer coğrafyadaki gelişmelerin, olayların aktarıldığı, ama mutlaka edebiyat ve edebi eser ve şahsiyetlerin konu edildiği, müzik ile de fiziki ve ruhi istirahat tesis ve temin edilen sosyal ve kültürel bir aktivitedir. Ayrıca sosyal ve kültürel bir disiplin olan “sıra gecesi” öyle herkesin elini kolunu sallayarak gelip katılabileceği, ilaveten öyle son derece asri mekanlarda, milletin cebinden parasını almak için tanzim edilmiş gösterilere, ne kadar çok müşteri o kadar çok para ve ne kadar çok servis o kadar çok para haline dönüşür ki, maazallah, bu işin pirlerinin kemikleri sızlar mezarlarında. Bu hale getirilmiş törenler olsa olsa gazinolardaki “fasıl gecelerine” döner, herkes kafasına göre katılır, haydi geçmiş olsun. Oysa sıra gecesi, geçmişi ve geleneği itibari ile 8-10 kişilik gruplar halinde belli periyotlarda, ikram edilecek şeylerin davet sahibinin ikram ifratına ve yarışına sebep olmaması hasebi ile tamamen önceden tespit edilmiş olan menülerle, konuşulacak konuların ağırlığına göre grup olarak kabul edilecek yeni katılımcılarla, tarihi, kültürel öneme haiz şahsiyetlerin, hayatını, önemli sözlerini, sözlerin söylenmesinin hayati mesnetleri ve bunların kıssaları sonucu sözlü edebiyatın müthiş örneklerinin sergilendiği, başka yörelerden katılmış seyyah ya da katılımcıların kendi yörelerine ait şiir, destan, menkıbe ve müziklerini takdim ettiği, kıraat etme, uylaşma ve uzlaşma üstüne, sofistike bir toplantı olmak durumundadır. Mesela, sıra gecesinin hitamı faslından, bir “mırra” ikram, içme ve boş fincanı iade etme faslı var ki, bunun bile anlatımı, sıra gecesinin neden ticarileşemeyeceğini ve dar gruplar dışında yapılamayacağının enfes örneğidir. Hazırlanışı gerçekten özel bir durum olan “mırra”, servisi yapan kişi tarafından tek fincanda herkese sıra ile ikram edilir, ikram edilen kişinin geri çevirme lüksü olmaz ve tek seferde (yudum) içilir, fincan asla yer konmaz sadece servisi yapan kişiye iade edilir. Tek fincandan içiliyor olmasının da izahı; insanlar arasında bir eşitlik ve ayrım yapılmadığının ifşa ve ihyası ve de ihdası ile kibrin, gururun ve burun kıvırmanın olmadığı bir ortam tesis edilme beklentisidir. Bu ritüelin bile sıra gecesinin ne kadar kapalı ve mahdut olduğu ya da olması gerektiği konusunda yeter ve gerek şart oluşturmaktadır, bence. Evet, sadece eğlenceye indirgenirse maazallah rakipleri arasına behemehal Konya taraflarındaki meşhur “bağlar alemine” döner.

Peki; şimdi Urfa ziyaretçilerine sunulan “gezi programları” içerisinde yer alan sıra geceleri bu şartların hangisini yerine getirebilir ki, kocaman bir hiç… Son katıldığımız sıra gecesi de aynı kapsamdan oldu, ama inanıyorum ki turiste sunulan her yerde de aynısı olmakta, tam bir sünnet düğünü edası ile tanzim edilmiş olmanın ötesine geçemedi. Tıpkı meşhur sünnetçi Kemal Özkan’ın toplu sünnetleri gibi, farklı coğrafyalara ait farklı insanların oluşturduğu gruplar, farklı müzik anlayışları olan gruplar, yerel olanları da vardı ama ağırlıklı yerelden uzak türküler eşliğinde hatta müşteri velinimetimizdir arka planlı akli fokuslanma ile İzmirlilere kıyak “İzmir’in dağlarında çiçekler açar” a ve sonra da “de haydi piste”, göbek havalarına kadar bir tablo. Allah selamet versin. Burada aracı olan seyahat firmasının kusuru var mı, varsa da cüzi. Çünkü toplum koro halinde bu cinnete ortak, illa da turizm, illa da para, kültür ise bu işin sosu… Sıra gecelerinde, folklor ekiplerinin ne işi olur allasen, ama var. Bu gelenek te maalesef popüler kültüre yenik düştü… Çiğ köfteyi hijyen adına eldivenle yoğurttur, mırrayı tek fincanla içir, işte teslim olduğumuz tenakuz.

 

 

KIRGIZİSTAN

Geçen yazımda kaldığım yerden devam ediyorum, Kırgızistan üzerine… Bishkek demiş idim etrafında “başı duman pare pare”nin kar ile de kaplı versiyonu Tien Shan (Tanrı) Dağları, baktığınız yere göre değişmekle birlikte harika manzaralar oluşturmaktadır, kâh kar kaplı tepeleri kâh yeşile kesmiş ormanları ile. Hiç bilinmez ya da sadece ilgilileri bilir “Dağcılık sporu” için en az, bilinen dağlar kadar, dağcılar tarafından tercih edilen bir bölgedir. Gerçi bu seyahatimizde zaman olmaması nedeni ile gidememiştik ama oralarda çalıştığım dönemlerden bilirim dağcılık sporunun fazla bilinmeyen ama önemli merkezlerinden biri olduğunu mezkûr dağların. Bir tarafı ile taaa Everestlere kadar ulaşan, Kunlun ve Karakunlun, Mug dağları ki dağcıların bir kısmı tarafından buzulların babası olarak bilinen buzulu ile tanınır ve Pamir platosu ile Afganistan Savaşından bilinen meşhur Fergana vadisi ile Hazreti Muhammed’in de ziyaret edip dua ettiğine inanılan Süleyman Dağı ilaveten inanç turizmine açıktır. İlgililerine ve meraklılarına tarihi bilgiler ile birlikte harika bir atmosfer oluşturacağına çok eminim, bu coğrafyanın. Jengish Chokusu (Cengiz Çıkışı) Tien Shan (Tanrı) Dağlarının en yüksek tepesi olup 7.439 mt dir ve Issık Kul’un güney doğusunda bulunur ve 8.848 metre yükseklikte olan Everest Dağı ile yarışır.

Kırgızistan; Orta Asya’dan gelen atalarımız için, Doğusunda Uygur Bölgesi, Kuzeyinde ve Batısında Türkistan olmak üzere bir merkez oluşturmaktadır, neredeyse tüm bölgenin ne kadar su potansiyeli olduğunu bilen birisi olarak bize anlatılan ve yaşanıldığı söylenen büyük kuraklık nedeniyle büyük göçler olmuştur hikayesine oldum olası hep gülümseyerek bakmışımdır. Tamam, bugün Türkmenistan neredeyse tamamen çöl, Kazakistan’ın Güneybatısı çöllerle kaplı bulunmakta olup mezkûr iddiaları sadece buralar desteklemektedir. Anlayacağınız benim açımdan atalarımızın Orta Asya’yı su kıtlığından terk etmiş olma fikri çok doğru görünmemekte, tüm dünyadaki kavimlerin daha çok yeni yerler fethetme hülyalarının gerçek kılınması isteğinin ön planda olmasıdır. Çünkü “su kıtlığı başladı, kalk gidelim” tarzı bir göç söz konusu değildir, yüzyıllarca süren bir göç söz konusudur. Nereden mi bu kanıya kapıldım; her tarafın nehir, dere ve göllerle dolu olmasının yanında, Divan-ı Lügati’t-Türk’teki bir haritaya göre Bishkek’e 70 km mesafede bulunan ve Karahanlı’ların başkenti olan ve son derece sulak ve verimli ovanın tam ortasında yer alan “Balasagun” kenti aynı zamanda Orta Asya Türk illerinin de başkentidir. Diğer taraftan Özbekistan’ı adeta bir ovaya çeviren ve boydan boya sulayan “Pamir ve Hindukuş Dağlarından” doğan Amuderya (Ceyhun) ve Siriderya (Seyhun) nehirlerinin arasındaki “Mavera-ün nehir” adlı mümbit topraklarının bulunuşunu izah etmekte müşkülata düşeriz ki bu bölge bugün Özbekistan, Kazakistan ve Türkmenistan sınırları içinde kalmaktadır. Neyse bu konu yine çok iyi bilebileceğim bir konu olmadığından işin izah ve tarifini uzmanlarına bırakarak yine gördüğüm yerleri anlatma işine döneyim.

Evet, Orta Asya Türk illerinin merkezi sayılan “Balasagun” kenti, bugün için maalesef sadece gözetleme kulesi ve minare olarak kullanılmış “Burana Kulesi”nden ibaret durumdadır. Orta Asya mimari özelliklerini ve malzeme tercihini tam manası ile yansıtan mezkûr kulenin ana malzemesi kerpiç (klasik tuğla) olup cephede labirent desenler kullanılmış ve yer yer de süs kemerleri yerleştirilmiştir. Kulenin yazılı bilgilere göre orijinali 46 metre iken depremler ve diğer sebepler ile yaklaşık 20 metresi yıkılmış ve günümüze 25 metrelik bölümü ulaşmıştır. Kulenin tepesine çıkabilmek için yerden yaklaşık 12 metrelik bir metal döner merdiven yapılmış, merdivenin çıktığı yükseklikten kule gövdesine beton bir platformdan ulaşılmakta olup böylesine değerli bir anıta hiç de yakışmayan hatta karamizah bir görüntü oluşmuştur. Kuleye girilen yerden itibaren kule içinde çok dar ve basamak yüksekliği bir hayli fazla olan ve genişliği ise bir hayli dar olan ve inen ile çıkan birilerinin karşılaşması halinde yol vermede büyük zorluk yaşanan bir merdivenden çıkılmakta olup çekilen tüm zorluk zirveye varınca Tien Shan Dağlarının muhteşem manzarası ile bir anda unutuluyor. Tıpkı Selçuklu İmparatorluğunun başkenti Merv’de (Türkmenistan Mary kenti) olduğu üzere kentin eski halinden geriye bir şey kalmamış burada da, şehrin geçmişine yönelik olarak arkeologların ve tarihçilerin görüşlerine bağlı kalarak tasvirler ve görüşler oluşturulmaktadır. Gerçi Merv’de Türkiye Cumhuriyeti’nin büyük katkı ve destekleri ile Sultan Sencer medresesi restore edilmiş durumdadır ama duvarın kerpiç olunca sonucun da bu oluyor işte. Balasagun kompleksi içerisinde oluşturulan bir küçük müze bulunmakta olup gerek buradan gerekse de başka yerlerde bulunmuş kalıntı ve parçalar da burada sergilenmektedir. Türkçenin gelişimi ve bugünlere kadar aktarılması konusunda en önemli eserlerden biri olan “Divan-ı Lügat’it Türk” burada yaşayan Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alındığı bilinmektedir. Ayrıca devlet adamlarının niteliği, birey, toplum ve devlet ilişkileri ve bunların düzenlenmesi üzerine kaleme alınmış “Kutadgu Bilig” adlı eser Balasagunlu Yusuf Has Hacip’e ait bir eser olup Müzede farklı dillerde basılmış birkaç nüshası sergilenmekte olup benzerleri ise yandaki satış ofisinden temin edilebilmektedir.  Yine kompleks içerisinde eski Türklerin dini “Şamanizm” öğretisi uyarınca ölen savaşçıları ya da öldürdüğü savaşçıları sembolize eden mezar taşlarının ki o dönem adları “balbal” olarak bilinirdi yüzlerce örneği sergilenmektedir. Gerçi Kırgızistan’ın diğer bölge ve dönemlerine ait başta Arapça olmak üzere çeşitli dillerde yazılmış ya da çeşitli figürlerin bulunduğu taşlarda sergilenmekte ama asıl dikkat çeken “kadın balballarının” da bulunmasıdır.

 

Evet Kırgızistan ile ilgili yazamadığım birkaç konu daha var, bunları da yazmaya devam edeceğim.

BİSHKEK

“Atalarımızın izinde” adını verdiğimiz geziye birkaç arkadaşımla birlikte Balkanlardan sonra Orta Asya’da devam ettik, bu duraklardan biri de Kırgızistan’ın başkenti, “Tien-Şan” ya da “Tanrı Dağlarının” adeta bir kolyesi durumunda konuşlanmış hali, parkları ve özellikle de heykelleri, baklava dilimi dizayn edilmiş cadde ve yolları ile, “İpek Yolu” üstünde yer alan Bişkek oldu. Kente daha önce defalarca gitmiş olmama rağmen, yine de bize rehberlik edecek, bizi gezdirecek, Türkiye’de üniversite okumuş ve Türkçe’yi en az bizim kadar düzgün konuşan bir arkadaşımız, Azad hep yanımızda olacaktı, bu vesile ile kendisine de teşekkür ediyorum.

Öncelikle herkesin bilebileceği ansiklopedik bilgilerle başlamak istiyorum, kenti anlatmaya. İpek yolu üzerinde bulunan şimdiki kentin bulunduğu yere Özbek Kralı 1825 yılında bir “Kale” yaptırır, bilahare Rus Çarlığına bağlı kuvvetler bölgeyi ve Kaleyi ele geçirirler. Önceleri kale bir askeri garnizon olarak kullanılır, sonraları verimli toprakları tarıma kazandırmak adına bölgeye yerleştirilen Rus köylüleri, alanı geliştirip “Pişpek” adı verilen kenti oluşturmaya başlarlar, bilahare bölgede Sosyalist Devrimde önder rol üstlenmiş, “Mikhail Frunze’nin” adına ithafen “Frunze” haline dönüşür, en sonda da 1991 yılındaki bağımsızlık sonrası “Bişkek” adına geri dönülür. Bugünkü kentin temelleri sosyalist süreçte atılır ve ortaya, modern görünümlü, geniş caddeleri, ağaçlıklı yolları, geniş kaldırımları, kaldırımları ile yolları arası çift sıra dizilmiş ağaçları, hem drenaj hem de sulama amaçlı tesis edilmiş su kanalları, parkları ve havuzları ile eşsiz bir kent çıkar. İlk gittiğimde bir ilkbahar idi, kent yer yer kar ile kaplı olmasına rağmen başta öğrencilerinde katıldığı bir temizlik süreci yaşıyordu. İlk başta öğrenciler kent mi temizlermiş tepkisinin ardından anladık ki, kente, o kentte yaşayan herkesin emek vermesi halinde kentin içselleştirilmesinin ve benimsenmesinin tadı ve ruhu sinmektedir insanlara. Hele ayrılan devasa park ve yeşil alanlara bakılınca bu miktar tahsislerin modern insana ne kadar da uygun düşmekte olduğu kolayca anlaşılmaktadır. Hele mezkur coğrafyalarda insanların boş zamanlarında, çoluk çocuk ya da arkadaş grupları ile buralarda uzun süreler geçirdiğine tanıksanız, bu alanların önemini bir kez daha görerek yaşıyorsunuz, bu planlamaları kim yapmışsa iyilikle yad ediyorsunuz, her birini, doğu da ya da batı fark etmez… Bişkek parkları sadece çeşit çeşit ağaçlar ile mi donatılmış, hayır yüzlerce heykel bulunmaktadır, başta edebiyatçılar, ressamlar, siyasal hayata katkı yapmış siviller olmak üzere az da olsa askeri şahsiyetlerin heykelleri ile doldurulmuştur, adeta bir heykeller şehri görünümündedir. Lenin Heykelini koruyan nadir ülkelerden biridir Kırgızistan, gerçi Türkmenistan’da da bir Lenin heykeli vardır. Kapitalizm bizim gibi ülkelere “eski ne varsa atın” suflesi ile yaklaşınca, yeni görmüşlüğün de sarhoşluğu ile bu tılsıma kapılıp, kapitalizm ile uyuşmayan ama ülke tarihini oluşturan ne varsa gözden çıkarılmaktadır maalesef… Gerçi Türkmenistan’da neden “Lenin heykeli kaldırılmıyor diye sorulunca”, yönetimin bu heykel halkın parası ile yapıldı bu yüzden kaldırmıyoruz gibi cevap vermiş olmasına rağmen neden sadece 1 tane bıraktınız diye de kimse sormuyor. Faşizmi alt etmenin heykelleri ve anıtları her kentte olduğu gibi burada da bir gurur abidesi olarak sönmeyen ateşi ile öne çıkmaktadır. Amerika istediği kadar savaştan kendilerinin başarılı çıktığını yazsalar da, söyleseler de, Sovyetlerin Nazizmi alt etmekteki faturasını bilenler için bunun doğru olmadığı gayet sarihtir.

Tepelerinde yaz-kış karın eksik olmadığı Tanrı Dağları'nın eteğinde bulunan Bişkek, bu nedenle yazları serin kışları da ılık geçirmektedir ve bu durum her ziyarete gelmiş insana iç rahatlığı, huzur ve umut zerk etmektedir.  Şehrin yollarının, birbirine paralel, baklava dilimi, güneyden kuzeye, doğudan batıya planlanması şehrin havalandırması, trafiğin sirkülasyonu açısından ciddi konfor sağlamasına rağmen sosyalist dönemde gayet iyi işleyen bu yapı kapitalist dönemde farklı ve olumsuz sonuçlar doğurmaktadır, kanaatimce… Sosyalizmin tercihleri ve topluma sundukları ile kapitalizmin farkı tam da bu noktada fazlaca çarpıcı biçimde göze batıyor, toplu taşıma ve bireysel taşıma… Sosyalist süreç, toplu taşımayı öne çıkarıyor, bu yüzden bir dönem bizde de olan ama ANAVATAN Partisi önderliğinde tüm yurtta tukaka ilan edilip tarumar edilen “troleybüs”ler, otobüsler ve nüfusa göre metro tercihleri yapılarak ilerlerken, kapitalist süreç hızlı ve anlamsız bireysel ulaşımı öne çıkararak şehri adeta otomobile gark etmiş olup bu yüzden artık tek yönlü taşıt trafiği olan bulvarlar bile ihdas edilmiştir. Aslında bulvarları sağlı sollu kaplayan, batının ve emperyalizmin alameti farikası durumundaki markalardan geçilmez iken, taşıt trafiğinin tek yönlü olması kapitalizmin ruhuna aykırıdır ama yapılacak bir şey kalmamıştır, bu evrilmenin karşısında. Şehri planlayan mimar ve mühendisler “sosyalizm” umdeleri ile plan yapar iken normalde ve batıda akla gelmeyen bir sürü detay düşünülmüş iken, kapitalizmin bir gün hakimiyet kurup bireyselliği bu kadar öne çıkaracağını düşünememişler, nerden akıllara gelsin batının bu kadar çok arabayı şehre yığabilecek bir politika tutturacaklarını. Artık, bizimkilerin çok memnun kaldıkları minibüsçülük te Bişkek sokaklarında hakimiyet sürmektedir. Gerçi onlar bizim gibi gaza gelip “troleybüsleri” söküp atmamışlar ve ekosisteme daha faydalı olan bu taşımacılığı korumuşlar ama o kadar işte…

Tien Shan dağlarında alpinist faaliyetleri, Issık kul üstüne, Alatoo meydanı, Kurmancan-Datka heykeli, Manas destanı ve heykelleri, Cengiz Aytmatov’un bu sefer de farklı bir rol ile toplum gözünde yer alıyor olması, devlet büyükleri için tahsis edilen arazi ve inşa edilen abartılı mezarlıklar, Karahanlıların başkenti “Balasagun” ve geriye kalabilen “Burana Kulesi” ve müzesi, bir köy kabristanına yaptığımız ziyaret, hala büyük ölçüde ekolojik tarımın ürünlerinden yediğimiz “çilek”ler ve kırmızı benekli alabalıkları ve kımız imalatı ve tüketimi konusunu bir başka yazıda yazmayı planlamaktayım.

GIRGIR VE ERTUĞRUL AKBAY

Logosu; bir çevrim kolu marifeti ile çalıştırılmaya uğraşılan kafa olan geçen yüzyılın dünya çapında karikatür ve gülmece dergisi idi, peki yıllarca çabalandı durdu ama çalıştı mı, zinhar... Hele zamsız geçen bir gün olmaması hasebiyle fiyatı bölümünde dönemin başvekili Turgut Özal’ın kafasını kullanarak 5 Turgut, 10 Turgut gibi gösterilmesine bayılırdım, hatta bir ara zamlar öyle bir uzadı ki, ana sayfa çerçevesi yetmedi Turgut’ları yerleştirmeye. “En kahraman Rıdvan”, “Tarafsız taraftar Eğribodik”, “Avanak Avni-Deve Dilaver”, “Eşşek Herif” serisinin takibi ve güncel olaylardan karikatürize edilen her şey o kadar güzeldi ki… Bu güzelliğe maalesef “Gölge Adam” adı ile çıkan gazetenin sahibi ve yine dönemin havuz medyasının has elemanı sayılabilecek ve basına teşvikler, krediler ve muafiyetler ve de başka saikler neticesinde sınırsız ve sorumsuz desteğin en büyük paylaşanı, Ertuğrul Akbay son vermiştir. Tarihe not bu gerçeklik ile düşülmüş oldu ve artık timsah gözyaşlarının bir anlam taşımadığını aklı başında olan herkes bilmektedir. Geçeceksiniz bunları bir kalem… GIRGIR’ın sahibi bugünlerde de adları sık sık medyada geçen Simavi ailesi idi, ama dönemin ruhuna uygun ve basının görece bağımsızlığının bulunduğu dönem olması hasebiyle yönetim Oğuz Aral ve ekibinin idi ve de asıl sahibinin okur olduğu bilinci ile yayın politikası belirlenmekteydi, en azından bana öyle görünüyordu. Dönem; canım Yurdumda Turgut Özal liderliğinde ANAP’ın çok güçlü saltanat dönemidir, astığı astık, kestiği kestik kabilinden yani ve canım Yurduma neoliberal ve sosyal susturucu zapt-u rapt politikalar ithal edilmektedir, diğer taraftan dünya, Güney Amerika’daki askeri faşist diktatörlüklerin icraatları, İspanya’daki faşist Franco’nun ve Portekiz’deki Salazar’ın uygulamalarının vahşetine kulak tıkamış ve Ortadoğu’da bitmez tükenmez iktidar politika savaşları ile altüsttür. Tüm bu gelişmelere 3 maymun rolü takınmayan GIRGIR hedef olmayacak ta ne olacak, ne demekmiş muktedirlerin yaptıklarını eleştirmek, nerden bulunuyor bu eleştiri kudreti, anlaşıldı şimdi “cami duvarına hacet”e ne muamele yapılıyorsa o yapılacaktır, netekim de yapılmıştır…

Oysa söz konusu, bir ara tirajı dönemin Türkiye’sinde bile 500.000 (yazı ile beşyüzbin)lere dayanmış, dünyadaki en önemli rakipleri Amerika’da “MAD” ve Sovyetler Birliğinde “Krokodil” adı ile yayınlanan karikatür ve gülmece dergileri ile anılır bir dergidir, GIRGIR. Hatırladığım kadarı ile, tiraj birinciliği bazen MAD, bazen Krokodil tarafından işgal edilir iken GIRGIR 3. lük sırasını asla kaybetmez idi, dünya sıralamasında… Ne yaptı da size bu GIRGIR, dünyada bu anlamdaki güzelliklerde çok az olan 3. lük unvanımıza son verdiniz, diyesi geliyor insanın valla.

Bugün artık “deray” olmuş Hasan Kaçan’ın en tarafsız taraftar serisini her hafta büyük bir keyifle okur idim, bir “Galatasaraylı” olarak bayılırdım o betimlere, dönemin solbekimiz Ahmet’e “çaycı” lakabından ötürü sürekli “çaycı Ahmet” deyişi, Mustafa’ya “sarıııı Mustafa” deyişi, hele de Fenerbahçe galibiyetlerinden sonra yazdığı iğneleyici lafların tadına doyamazdım. “Avanak Avni”de bir çocuk gözünden hayatın eleştirisi ise unutulacak gibi değil, Avni’nin elmaya “mugu” demesi ise asla unutulmaz, hele yolda bulduğu 5 lira ile bir sürü esnafa gidip te bir şey alamayınca en sonunda parayı “Deve Dilaver”in kapısının altından atıp “benim anam ağlayacağına onunki ağlasın” deyişi, Oğuz Aral’ın “Utanmaz Adam”ı ve yareni “Korna” ve meşhur narası “ebüvvvvv”,  dün gibi aklımda… GIRGIR, toplumun nabzı sosyal ve siyasi gerçeklik üzerinden yakalanarak tekrardan ya da diğerlerine karikatür ile, gülmece ile söylenmesinin harika bir platformu idi, bu yüzden başı kapatmalarla sık sık belada idi.

Oğuz Aral kaptanlığında yayınlanan tarihi çınar GIRGIR’ı bir kez daha hatırlar iken kendisine de ebedi istirahatgâhında nurlar içinde olmasını diler ve bir kısmı bugün hala layıkı ile çizen ve yazan başta Latif Demirci, Bülent Arabacıoğlu, Abdülkadir Elçioğlu olmak üzere hepsine sağlıklar diliyorum. Vücut sağlığı yerinde olup, akıl sağlığı konusunda tereddütlerim olanlara da akıl sağlığı diliyorum. Bu kadar güçlü siyasi, ahlaki ve sosyal tedrisattan sonra akıl sağlığı ve melekesinin yitirilmesi de dikkate şayandır vallahi, ama hayat işte…

Ertuğrul Akbay bu ülkenin yüzakı sayılan bir değeri olan “GIRGIR” dergisini salt muhalif olmasından ötürü dönemin başbakanı Turgut Özal ile dirsek teması ve ikbal birlikteliği içinde utanmadan ve de sıkılmadan ve de bu devranın hep böyle gidebileceği öngörüsü ile satın alarak yok etmişti… Aaaa burada Simavi ve Oğuz Aral’da satmasaydı denilebilir doğru, ancak eksik ve tam da bu nedenle yanlış bir değerlendirme olur bu, eğer siz devletin en önemli kurumlarını elinizde bulunduruyorsanız size dayanacak bir güç olamaz… Kutuplar bile erir sizin kudretiniz karşısında… Oysa o “GIRGIR”ki 70’li yılları bir kenara bıraksak bile 12 Eylül faşist darbesi sürecindeki karanlık dönemde bu ülkenin kıstırılmışlarının yüzünü güldüren nadide bir çiçek idi, yüzünü ağartan ya da yüzakı idi adeta. Vefatı öncesi oğlunun gazetesi SÖZCÜ için “Sözcü susarsa Türkiye susar” diye bir kampanya başlatmıştı ya, emin olun ben okumuyor olsam da bir gazetenin salt muhalefetinden ötürü kapatılmaya zorlanması bu yüzyılın en büyük ayıplarından biridir diye düşünürüm. Ama işte etme bulma dünyası kabilinden yaşanıyor hayat, be adam daha dün gibi sen de aynısını GIRGIR’a yaptın derler adama, kendisini rahmetle anarken… Hatırlanacağı üzere canım Yurdumun 80’li yıllarda uluslararası güçlerin oyuncağı haline getirilmesini sürekli afişe eden, görmeyen gözlere adeta sokarak gösteren GIRGIR dönemin muktedirlerinin mali ve ahlaki desteği ile Ertuğrul Akbay tarafından satın alınır, içi boşaltılır, nihayetinde kapanma noktasına getirilir, netekim kapanır da… Yahu hep yazıyoruz ya, bugün bana yarın sana, etmeyin eylemeyin, hukuk, ahlak, etik, namus yolundan ayrılmamak gerek diye, bunların tamamı birgün sizin için de gerekir diye ama dinleyen var mı, zinhar… Bugün ben güçlüyüm ya, yarın Allah kerim mantığı devam… Allah selamet versin, bu kafaya… GIRGIR’ın meşhur logosu bunlara ne yazık ki kâr etmiyor…